We denken dat ons weinig kan overkomen, tot we aan de verkeerde kant van de geschiedenis belanden. Historicus Peter Frankopan vergelijkt Europa met een ‘verloren hertje dat probeert in te schatten hoe gevaarlijk de blinkende ogen in het donkere woud zijn.’
Dominique Minten - De Standaard
Zieners
Hoe kunnen we de radicale veranderingen begrijpen die onze wereld ondergaat?
In de reeks Zieners zoeken we houvast en inspiratie bij vooruitziende denkers.
In deze aflevering is dat Peter Frankopan, hoogleraar wereldgeschiedenis aan Worcester College en directeur van het Oxford Centre for Byzantine Research.
Hij schrijft bestsellers - De eerste kruistocht, De zijderoutes ... - waarin hij de wereldgeschiedenis analyseert, maar in zijn laatste klepper De transformatie van de aarde heeft hij het over de geschiedenis van het klimaat.
Want meer dan ooit heeft klimaatverandering een enorme impact op de samenleving.
Een constante in zijn werk is zijn focus op de grote kantelpunten in de wereld, zoals de invloed van China en nu ook de oorlog in Oekraïne.
‘Onze veilige vesting begint veel barsten tegelijk te vertonen’
Peter Frankopan
Peter Frankopan (52) stapt met gezwinde pas de koffiebar binnen, vlak bij Portobello Road, een van de hippe straten van Londen.
Het decor past bij hem. Frankopan mag dan hoogleraar geschiedenis zijn in Oxford, stoffig ziet hij er allesbehalve uit. Hij lijkt veeleer een hippe ondernemer.
Dat is hij in zijn vrije tijd ook. Samen met zijn vrouw, een telg uit de bekende Britse supermarkfamilie Sainsbury, runt hij een keten boetiekhotels.
Waar hij de tijd haalt, weet niemand want Frankopan schrijft ook vuistdikke geschiedenisboeken die prompt bestsellers worden.
Het begon in 2012 met een boek over de eerste kruistocht dat overal lovend werd besproken. Maar het grote succes kwam in 2015 met De zijderoutes, waarin hij de wereldgeschiedenis vertelt vanuit Aziatisch perspectief.
Vier jaar later volgde De nieuwe zijderoutes.
Zijn academische specialiteit is de geschiedenis van het Byzantijnse Rijk, Rusland, Oekraïne en de Kaukasus. Zijn eigen wortels liggen in de Balkan. Hij stamt uit een adellijke Kroatische familie die het toenmalige communistische Joegoslavië moest ontvluchten.
Maar Frankopan is niet bang het academische vizier te verleggen.
Zijn jongste boek, De transformatie van de aarde, vertelt de geschiedenis van het klimaat op aarde, van de big bang tot nu. En jawel: opnieuw werd het een klepper van meer dan 700 pagina’s. Een pagina per 6 miljoen jaar, rekent hij lachend voor.
Maar waarom plots een boek over het klimaat? Voor een historicus lijkt dat een vreemde keuze.
‘We denken inderdaad dat klimaat een speciale bekommernis is van deze tijd’, zegt hij.
‘Maar Voltaire schreef al in de 18de eeuw dat drie zaken de mensheid altijd hebben beziggehouden: bestuur, religie én klimaat.
´Maar het klopt natuurlijk dat de klimaatverandering nu plaatsvindt en vooral die delen van onze planeet dreigt te treffen waarover de geschiedenis, de politiek en de media weinig vertellen.
´Dus vond ik het mijn plicht, als professor wereldgeschiedenis, me over het thema te buigen.
´Bovendien is klimaat een domein waarin de wetenschap bijzonder snel evolueert. Dertig jaar geleden had ik dit boek waarschijnlijk niet kunnen schrijven.’
Hoe bezorgd bent u over de klimaatverandering?
‘Dit wordt een existentiële uitdaging.
´Natuurlijk zijn de oorlog in Oekraïne of de opkomst van China belangrijke ontwikkelingen, maar de veranderingen die de opwarming meebrengt, worden veel ingrijpender.
´Het extreme weer is nu al zorgwekkender dan twee jaar geleden. Hoe kun je dan niet ongerust zijn?’
Dringt de impact daarvan echt door?
‘We slagen er nog altijd in ons op te winden over figuren als Boris Johnson. Of over de Brexit, of de inflatie.
´En natuurlijk zijn die twee laatste onderwerpen belangrijk, maar in het licht van de kantel punten die het klimaat nu aan het overschrijden is, verzinken ze in het niets.
´Delen van de wereld worden onleefbaar en hoe langer we het probleem niet ten gronde aanpakken, hoe duurder het wordt.
´Dat moet toch de les zijn van de coronacrisis. Hadden we ons beter voorbereid, waren er minder doden gevallen en had de hele crisis ons minder geld gekost.’
Tegelijk hebben we onze beschaving te danken aan klimaatverandering, leren we uit uw boek.
‘Dat klopt. De aarde is ongeveer 4,5 miljard jaar oud en gedurende het grootste deel daarvan maakte het lage zuurstofniveau menselijk leven onmogelijk.
´Onze soort heeft zich kunnen ontwikkelen dankzij de klimaatveranderingen.
´Maar we dreigen te vergeten dat die gunstige omstandigheden zo kunnen omslaan. Een ramp kan het leven op aarde helemaal veranderen.
´De bekendste was de planetoïde-inslag die de aarde 66 miljoen jaar geleden trof en die tot de ondergang van de dinosauriërs leidde.’
Daar kon de mens natuurlijk weinig aan doen.
‘Dat klopt. Alleen denken we nog altijd dat ons weinig kan overkomen.
´Maar we kunnen net zo goed aan de verkeerde kant van de geschiedenis belanden en uitsterven.
´De geschiedenis leert dat de grootste bedreigingen voor beschavingen altijd veroorzaakt werden door overexploitatie en consumptiepatronen die niet duurzaam waren. Daarvan zijn we ons te weinig bewust.’
Kunnen we het tij van deze klimaatverandering niet keren?
‘Het zou dom zijn tegen de intelligentie van de mens te gokken. We zijn innovatief en we kunnen de ergste gevolgen van de klimaatverandering zeker vertragen.
´In het zuiden van Europa zal de bevolking de komende decennia fors krimpen. Dat betekent minder consumptie. Dat kan helpen.
´Maar het zijn altijd de zwaksten die de zwaarste prijs betalen bij grote ontwrichtingen. Dat zal bij de klimaatverandering niet anders zijn.
´Europa kan zich nog redelijk beschermen, maar de meest bedreigde landen liggen in Noord-Afrika en het Midden-Oosten. Die mensen zullen blijven komen.
´Tegelijk wil ik niet te pessimistisch zijn. Denken dat het einde van de wereld nabij is, is van alle tijden.
´Wie de goden uitdaagde, werd gestraft met grote natuurrampen, maar de meeste doemvoorspellingen zijn nooit uitgekomen.
´Ook wij zitten hier gezellig koffie te drinken.
´Maar ik zie veel barsten tegelijk in onze veilige vesting. En toch doen we nog altijd hetzelfde als 2.000 jaar geleden: streven naar macht en denken dat we complexe problemen met simpele oplossingen onder controle kunnen krijgen. Misschien stellen we ons geluk te veel op de proef.’
´Er was covid, nu is er de oorlog in Oekraïne. De financiële crisis hangt al sinds 2008 boven dit continent waarbij de kosten stijgen en de inkomens van grote groepen dalen.
´Dat is een balans die snel fout kan gaan.
´Opnieuw een les van de geschiedenis: grote rijken kunnen redelijk snel instorten als ze niet adequaat optreden. In sommige delen van de wereld kan het heel lastig worden.’
Welke?
‘Pakistan. Door de grote overstromingen zijn sinds vorig jaar meer dan 30 miljoen mensen ontheemd. Die zijn alles kwijt.
´Wat gaan die doen?
´Vergeet niet: in Pakistan wonen 300 miljoen mensen. Het is een kernmacht.
´De buren zijn Afghanistan, Iran en India. Het land heeft een gecompliceerde relatie met China. Dat kan helemaal fout lopen.’
Is het Westen robuuster?
‘In principe wel. Maar er bestaat ook zoiets als de perceptie van mensen.
´Kijk naar de VS. De Amerikaanse economie doet het uitstekend en toch hebben veel Amerikanen het gevoel dat het erg slecht gaat met hun land.
´Op zulke momenten kun je heel foute beslissingen nemen.
´Het voorbije 1,5 jaar zijn we dicht bij de afgrond gekomen. De bestorming van het Capitool was zo’n moment waarop de geschiedenis een heel andere richting had kunnen inslaan.’
Bent u bezorgd over de democratie?
‘Vooral de mate waarin jonge mensen losgekoppeld raken van de brede samenleving, baart me zorgen.
´Hoe ze hun informatie verzamelen, wordt heel fragmentarisch. Ze lezen weinig kranten. Zelfs bij mijn studenten voel ik veel wantrouwen tegenover politieke leiders.
´Ze weten dat ze het economisch moeilijker zullen krijgen. Een huis kopen wordt overal in Europa lastiger. Zelfs huren wordt stilaan onbetaalbaar. En daar komen de zorgen over de klimaatverandering bovenop.
´Dat nemen ze onze generatie erg kwalijk. En terecht.’
Hebben we het momentum om er iets aan te doen gemist?
‘Op de Earth Summit van 1992 zei de Amerikaanse president George Bush sr. dat het roer omgegooid moest worden. Anders zouden onze kinderen en kleinkinderen het ons nooit vergeven.
´De Berlijnse muur was gevallen en Rusland begon zijn enorme gas- en olievoorraden op de wereldmarkt te brengen. Het tijdperk van de goedkope brandstoffen was aangebroken en iedereen profiteerde.
´Later werd China de goedkope fabriek van de wereld. In 1984 was de Chinese textielindustrie 34 miljoen dollar waard, nu 34 miljard.
´New York Times-journalist David Wallace-Wells schreef dat de wereld meer dan de helft van alle fossiele brandstoffen heeft opgestookt sinds de eerste aflevering van Seinfeld. Voor Belgische lezers: dat was juli 1989.
´En nu komt er een generatie aan die ervan overtuigd is dat ze het minder goed zal hebben. Dat maakt dat het geloof in de democratie daalt.
´In Europa zien de jongeren weinig verschil tussen linkse en rechtse politici.
´Ze zitten allemaal in de zak van de multinationals, zeggen ze. En ze hebben vaak gelijk.’
Geeft u de globalisering de schuld?
‘Ik noem mezelf a historian of exchange. Ik ben erg geïnteresseerd in de relaties die volkeren met elkaar opbouwen. Ik onderschrijf de culturele en economische waarde daarvan.
´Handel brengt rijkdom met zich mee. Wij, Britten, voelen de keerzijde. Het Brexit-discours ging vooral over globalisering.
´Toen Theresa May premier werd, zei ze: als je wereldburger bent, ben je eigenlijk nergens thuis. Daarmee wilde ze de Brexit rechtvaardigen.
´Maar de harde les die de Britten nu leren, is dat de problemen alleen maar groter zijn geworden. We kunnen zelfs niet genoeg voedsel voor onszelf verbouwen.
´Voor mij is globalisering dus zeker niet het grootste probleem van deze tijd.’
‘De discussie in de westerse media en in de denktanks gaat vooral over de slechte relatie tussen China en de VS en hoe de handelsrelaties teruggeschroefd moeten worden.
´Maar in Zuidoost-Azië, een regio die ik goed ken, is globalisering een evidentie.
´Jonge mensen in Singapore, Maleisië of de Filipijnen zien het als een kans om bij te leren en een vrijer leven te hebben.
´Ik denk niet dat je dat draaiende wiel plots kunt stoppen. Rusland kun je niet zomaar afkoppelen van de wereldeconomie, dat heeft het Westen de voorbije maanden moeten vaststellen.
´Alleen als de hele wereld het zou willen, kan het misschien lukken. Maar zo werkt de wereld niet.’
Maar globalisering maakt ons ook kwetsbaar.
‘Hoe langer de aanvoerlijnen, hoe kwetsbaarder ze worden. Onder verkeerde omstandigheden worden complexiteit en schaal zwaktes.
´Landen of unies moeten beter nadenken over wat ze nodig hebben om goed te functioneren.
´President Biden doet dat voor de VS. In Europa gebeurt dat minder.
´Alleen Frans Timmermans is er met zijn Green Deal een beetje mee bezig. Voor mij mogen zijn plannen ambitieuzer.
´De Europese Unie is altijd goed geweest in het meer gelijk maken van de grote verschillen tussen de landen. Dat moet ze vooral blijven doen.’
De oorlog in Oekraïne verplicht Europa meer een veiligheidsunie te worden. Is dat een goed idee?
‘Natuurlijk. Zal Europa altijd kunnen rekenen op de VS voor zijn veiligheid? Het is goed dat we daarover nadenken. Europa moet vooral doordachte akkoorden sluiten.’
Moet Europa proberen Kiev te bewegen tot een vredesakkoord?
‘Het is absoluut aan de Oekraïners om te beslissen of ze aan tafel willen gaan. Europa mag hen niet onder druk zetten.
´Wie gelooft in de internationale rechtsstaat en in het principe van de soevereiniteit, vindt dat Oekraïne deze oorlog moet vechten en dat Europa daarbij moet helpen.
´Vergeet niet dat wij hen in de jaren 90 veiligheidsgaranties hebben gegeven.
´Kijk, president Poetin heeft veel verkeerde inschattingen gemaakt toen hij de oorlog begon, maar de belangrijkste is dat hij het Westen heeft onderschat.
´Op crisismomenten doen we het best goed.’
Hoelang zal de oorlog nog duren?
‘Ik vrees dat hij niet snel zal stoppen.’
Wat als Rusland de oorlog verliest?
‘Verliezen is een rekbaar begrip. In het begin ging het vooral over het feit dat we Poetin een uitweg moesten bieden. Maar hij of iemand anders in het Kremlin moet beslissen onder welke voorwaarden de oorlog zal stoppen.’
Hoe groot is het gevaar dat Moskou naar een kernwapen grijpt?
‘Sergej Karaganov, een defensie-expert die dicht bij Poetin staat, argumenteerde onlangs waarom Rusland het best nu al een tactisch kernwapen inzet in Oekraïne.
´Hij gaat ervan uit dat het Westen niet zal terugslaan.
´En als het dat toch doet, dan moet Rusland een paar raketten naar het Westen sturen.
´Moeten we dat ernstig nemen? Hoe robuust is de commandostructuur in Moskou nog? We weten het niet.’
Welke rol kan China spelen?
‘Het Westen overschat vaak het strategische denken in Peking, alsof president Xi voortdurend bezig is met de manier waarop China zich moet verhouden tot de rest van de wereld.
´Vaak laat hij zich ook maar leiden door de binnenlandse belangen.
´Het belangrijkste voor hem is de economische toestand van het land. En die is lastig. Een economie van 1,4 miljard mensen runnen is niet makkelijk.
´Als de VS tarieven invoeren of sancties opleggen, heeft dat een grote impact.
´Jonge mensen in de grote steden zijn niet bezig met Poetin of Biden, wel met hun levensstandaard. Ook de milieustress is er verschrikkelijk.
´Xi moet vooral maken dat de Chinezen tevreden blijven. Dat hij de macht consolideert, heeft minder te maken met het globale China en meer met het binnenlandse China.’
Kan Xi zich een oorlog met Taiwan veroorloven?
‘Staten branden hun vingers wel vaker aan zaken die ze zich niet kunnen veroorloven en autocratische regimes bezondigen zich daar vaker aan dan democratische.
´Maar in tegenstelling tot veel van mijn collega’s denk ik niet dat Xi Taiwan zal binnenvallen. Maar er hoeft maar een Chinese straaljager een verkeerd manoeuvre te maken en je weet niet wat er kan gebeuren. Kleine incidenten kunnen catastrofale gevolgen hebben.
´En wat als de economie Xi echt in de problemen brengt? Dan biedt een oorlog misschien een uitweg. Maar ik ben ervan overtuigd dat China vooral baat heeft bij veel gepalaver over Taiwan. Alleen moeten we niet reageren op hun agressieve toon.’
Ze blijven hun economische invloed in veel delen van de wereld uitbreiden. Dat doen ze beter dan Europa.
‘Europa is goed in het sturen van diplomaten die met opgeheven vingertje waarschuwen dat je moet oppassen voor de Chinezen, dat ze te veel geld lenen.
´Ze vergeten hoe belerend dat overkomt.
´De meeste politici in Afrika, Centraal-Azië of de Cariben kunnen ook spreadsheets lezen. Sommigen van hen zijn vrienden van me.
´En ja, eigenlijk zouden ze liever hebben dat Europa hen dat geld leent.’
Doet de EU dat te weinig?
‘Er is beterschap. EU-buitenlandchef Josep Borrell voert een progressief beleid. Maar te lang heeft Europa veel gepraat over investeringen, maar bleef het geld achterwege.
´Een minister van een West-Afrikaans land, een vriend van me, wil niet liever dan dat Europa meer investeert in gezondheidszorg en infrastructuur.
´Hij krijgt voortdurend de boodschap dat er geen geld is. Maar tijdens de coronacrisis was er wel geld om miljarden vaccins te maken.
´Ook voor Oekraïne is er plots veel geld. Dat laat een wrang gevoel na.
´Dan mag je niet verbaasd zijn dat Afrikaanse landen Rusland niet willen veroordelen. Of dat ze naar China of Saudi-Arabië gaan die wel bereid zijn geld op tafel te leggen. En die minder vragen stellen over mensenrechten.’
Vrolijk word ik niet van deze reis rond de wereld.
‘De schemer valt over de wereld en in het donkere woud blinken veel ogen.
´Europa is het verloren hertje dat moeilijk kan inschatten hoe gevaarlijk die zijn.
´Ik hoop van harte dat het hertje de kudde terugvindt. Maar we moeten nadenken over de risico’s die we lopen en waarop we niet voorbereid zijn.
´Weet je, in december 2019 was ik te gast in Downing Street en toen werd mij gevraagd wat ik als de grootste uitdaging beschouwde voor het VK en Europa. Een pandemie, antwoordde ik.’
U heeft dus echt voorspellende krachten.
(lacht) ‘Het zijn de nieuwe, grote breekpunten voor onze samenleving die me bezighouden. Daar denk ik voortdurend over na.’
En wat wordt het volgende breekpunt?
‘Ik weet niet of het een goed idee is dat hier nu zomaar op tafel te gooien.
´Misschien moet ik het opschrijven, in een kistje steken en begraven. En als we elkaar over tien jaar nog eens spreken, kan ik het meebrengen en zeggen: dit bedoelde ik.’
Lees ook
Lees andere gesprekken in deze reeks
Lees ook
Portret – Xi Jinping
Bron: De Standaard
