China is machtiger dan ooit, maar kampt met stevige economische problemen. Leedvermaak is niet op zijn plaats, vindt politiek filosoof Ties Dams.
Annelien De Greef - De Standaard
Zieners
Hoe kunnen we de radicale veranderingen begrijpen die onze wereld ondergaat?
In de reeks Zieners zoeken we houvast en inspiratie bij vooruitziende denkers.
In deze aflevering: Ties Dams (31), Nederlandse politiek filosoof en onderzoeker aan de Universiteit Leiden en het Instituut Clingendael met een grote interesse voor China.
Dams schreef in 2018 een biografie over de Chinese president Xi Jinping.
Momenteel legt hij zich toe op de kracht van grote verhalen in de politiek van grootmachten en zoekt hij uit hoe de Europese Unie haar macht net zoals China en de VS daarop kan uitbouwen.
“Het is onverstandig te denken: het gaat slecht met China, dus het komt goed met Europa.”
Ties Dams
China telt af naar het nieuwe jaar. Al weken duiken in winkels over heel het land slingers en knuffels van draken op. Die staan symbool voor macht, geluk en een grootse toekomst.
Bij de vorige wende, twaalf jaar geleden, waren op de Vlaamse televisie nog reportages te zien over Chinese kraamafdelingen die zich schrap zetten omdat er altijd meer bevallingen zijn in een drakenjaar. Het is nog maar de vraag of dat volgende week ook zo zal zijn.
De beelden en verhalen uit China drogen op. Veel journalisten moesten vertrekken. De berichten gaan amper nog over Chinezen van vlees en bloed, want die durven niet meer te praten.
Wat overblijft, zijn geopolitieke analyses en pogingen om het politieke spel van president Xi Jinping te doorgronden.
Nu de spanningen met China stijgen, is die ontmenselijking niet zonder gevaar, geeft ook Ties Dams toe.
Maar de Nederlandse onderzoeker aan de Universiteit Leiden en de denktank Clingendael is er tegelijk niet rouwig om dat de clichés wegdeemsteren.
“Tien jaar geleden leek het soms alsof ik op de Nederlandse televisie uitgenodigd werd om na een reportage over eten met stokjes uit te leggen dat er ook zoiets bestond als de Chinese Communistische Partij. De debatten over China gaan vandaag veel dieper, dat merk ik als ik lezingen geef.”
We hebben de naïviteit gelost. Het is nu opletten voor de paranoia.
Dams, een politiek filosoof en geen sinoloog, hoewel hij al jaren elke week koppig Chinese les volgt, trapt niet in de val van het zwart-witdenken over China.
Aan boeken over het land is er geen gebrek. Maar te vaak zwalpen ze tussen wankele voorspellingen over de val van de leider of te grote verering.
Niet zo de biografie die hij over de Chinese president schreef. Twee jaar voor de pandemie uitbrak, kreeg dat boek nog de titel De nieuwe keizer.
Toen zijn uitgeverij een jaar geleden een herwerkte druk uitbracht, veranderde de titel naar Xi. De machtigste man van de wereld behoeft geen epitheton meer.
“Hij belichaamt nu voor ons de Chinese macht. Dan is het prangend om te weten wie die man echt is en wat zijn figuur zegt over het machtssysteem dat hij vertegenwoordigt.”
Wie is belangrijker in het Chinese politieke spel: Xi of de Communistische Partij?
“De Partij is cruciaal. Er is geen aspect van het leven van Xi dat niet fundamenteel beïnvloed is door de geschiedenis van de Partij.
“Alles wat hij nu is en doet op het wereldtoneel, is daar een reflectie van. Hij is een product van de partijtop en hij deelt zijn autoriteit met de partijtop.
“Dat is een spannend spel, want de evenwichten verschuiven voortdurend.
“Xi belichaamt de Partij meer dan Mao. Die stond op een bepaald moment echt boven de Partij.”
Xi was een slachtoffer van Mao. Zijn vader viel uit de gratie en belandde in de gevangenis. Hij werd als zoon door de rode elite verstoten en wellicht zelfs gemarteld. Toch valt hij Mao niet af en maakt hij zich volledig ondergeschikt aan het grotere verhaal van die geschiedenis. Hoe komt dat?
“Dat is inderdaad de paradox van zijn verhaal. Hij is de Partij altijd blijven dienen en is niet gevlucht zoals zoveel generatiegenoten.
“We zullen nooit weten of hij ook een privépersoonlijkheid heeft.
“Xi is volledig verweven met de Partij. Hij ís de Partij en hij is veel groter geworden in die Partij dan zijn voorgangers, ondanks zijn geschiedenis.”
Afkeer van chaos, is dat – anders dan bij Vladimir Poetin of Donald Trump – het leitmotiv van het leiderschap van Xi?
“Ja, en daarin neemt hij wel afstand van Mao. Die was de meester van de chaos en leek er zelfs een macaber genoegen in te vinden.
“Een beetje zoals Poetin ook denkt te bloeien in de chaos van een oorlog. Xi is daarentegen, ook door zijn verleden, geobsedeerd door discipline.
“Tegelijk ziet hij dat de wereld net nu heel erg in beweging is en kan hij dus niet anders dan te proberen om overheidsbeleid uit te tekenen dat moet omgaan met de strubbelingen en omwentelingen van een chaotische tijd.”
Nu het land machtiger is dan ooit, drogen de lijnen op. Onderzoekers, journalisten en diplomaten hebben het moeilijker om hun werk te doen. Voelt u die uitdaging zelf?
“We moeten blijven bouwen aan onze kennis over het land. Teksten en wetten lezen en doorgronden, is een belangrijke manier om het land beter te begrijpen, zeker nu we het land niet zomaar meer in raken.
“Ik ben een filosoof van opleiding en het is volgens mij cruciaal om ook vanuit die hoek naar geopolitieke vraagstukken en grootmachten te kijken.
“Het grote falen van het Amerikaanse neorealistische denken tijdens de Koude Oorlog was het idee dat je de tegenstander kon doorgronden door hun kanonnen en kogels te tellen en zo ook hun gedrag kon voorspellen.
“Landen zijn ook dragers van geschiedenis en hoeders van gemeenschappen. Ze gedragen zich anders dan een atoom.
“Het atomische denken werkte al niet in het atoomtijdperk, dus we mogen nu niet in die oude vallen trappen.
“Gebrek aan begrip kan escalatie in de hand werken. Het is dus belangrijk om naar manieren te zoeken om het land te blijven doorgronden.
“Taal, literatuur, geschiedenis, filosofie en cultuur horen geen bijgedachten, maar kerndisciplines te zijn in onze analyses over de politiek van grootmachten.”
De geschiedenis van de internationale politiek leert ons dat misverstanden al eens grote gevolgen kunnen hebben. Welk misverstand over China moet in die context rechtgezet worden?
“Het fundamentele misverstand rond China draait rond het concept ‘tijd’.
“We schrijven aan de Chinese macht een haast toe die misplaatst is. Kijk naar hoe we naar het conflict rond Taiwan kijken.
“We vragen ons af of China het eiland over twee jaar of vijf jaar wil innemen. Dat past goed bij de Amerikaanse strategische cultuur die geworteld is in ambtstermijnen van vier jaar.
“We blijven het moeilijk vinden om de Chinese macht vanuit een ander tijdsbesef te benaderen.
“De grote doelen van de Partij staan nochtans vaak al tientallen jaren op papier. Dat is ook zo voor de aanpak van Taiwan. We schrijven Xi de tijdsdruk van Joe Biden toe, terwijl hij in een heel ander tijdsbestel opereert.”
Zo leken we in de aanloop naar de verkiezingen in Taiwan op de rand van een nieuwe oorlog te staan. Maar de meest kritische kandidaat won en China greep niet in. Overdreven we de inzet van de verkiezingen?
“Echt rustig kun je de toestand niet noemen, want er worden elke dag vanuit Peking miljoenen speldenprikjes uitgedeeld in de vorm van desinformatie of cyberaanvallen.
“Van dag tot dag of week tot week in de aanloop naar de verkiezingen lijkt dat misschien niet veel, maar hou dat tientallen jaren vol en dan wordt het misschien een ander verhaal.
“Het is niet gezegd dat de Chinese strategie zal werken, maar de bedoeling is wel om in de toekomst de steun van de bevolking voor de onafhankelijkheid van Taiwan langzaam maar fundamenteel te laten afkalven en de maatschappelijke stabiliteit te ontwrichten.
“Niet door een plotse inval, dat is meer de stijl van Poetin. Die dacht dat hij heel Oekraïne in enkele dagen kon innemen.
“Zo’n strategische inschattingsfout zie ik Xi niet snel maken.”
Is een conflict uiteindelijk onvermijdelijk?
“Nee. Een hertekening van de relatie tussen Taipei en Peking is dat wel.
“We weten dat het doel van China op de lange termijn ‘vreedzame hereniging’ is, hoewel dat verschillende dingen kan betekenen.
“Of dat leidt tot een militair conflict, hangt af van wat andere landen en dan vooral de Verenigde Staten zullen doen.
“Er is een scenario denkbaar waarbij de Amerikanen hun handen van Taiwan aftrekken. Dan is Taiwan kansloos om een conflict met China aan te gaan.”
Wij, Europeanen, hebben al een oorlog aan onze grenzen. Moeten we wel wakker liggen van Taiwan?
“De realist antwoordt van wel, omdat onze beschermheer en bondgenoot het eiland lijkt aan te duiden als een kantelpunt dat de wereldorde bepaalt.
“De VS hebben de onafhankelijkheid van Taiwan nauw verbonden aan hun eigen veiligheidsperceptie.
“De idealist antwoordt dat Taiwan belangrijk is, omdat het een democratisch China vertegenwoordigt.
“In het belang van de democratie wereldwijd is het belangrijk om dat verhaal levend te houden.”
U zegt dat onze Amerikaanse bondgenoot Taiwan als een strategisch cruciale plek heeft aangeduid. Is dat ook terecht?
“Niet per se. Het klopt wel vanuit de Amerikaanse perceptie dat het behoud van de geopolitieke suprematie cruciaal is voor de eigen veiligheid.
“In het beleid van Barack Obama zaten de beginselen van een visie op Amerikaans leiderschap dat voorbij de westerse geopolitieke hegemonie keek.
“Biden lijkt weer meer in de koude-oorlog modus te zitten.”
Logisch, nu er een oorlog in Oekraïne is?
“Daar heeft de invasie inderdaad plaatsgevonden en moeten we rekening houden met een leider die zelfs niet lijkt te willen stoppen bij de grenzen van Oekraïne.
“Europa zal een grotere rol moeten opnemen in het verloop van die oorlog. We kunnen niet meer leunen op Amerikaans leiderschap, al helemaal niet als Trump straks misschien terugkeert.
“De kans bestaat dat het Amerikaanse leiderschap in de wereld op de korte termijn een duik neemt die het niet te boven komt. Maar het is een strategische misvatting om het conflict met Taiwan te hard met Oekraïne te vergelijken.
“Taiwan betekent iets anders voor China dan Oekraïne voor Rusland en China is ook gewoon een heel andere grootmacht dan Rusland.
“Xi heeft veel legitimiteit in de wereld. Voor Poetin was een oorlog ook een manier om een falende economie en de fragiele constitutie van zijn macht aan te pakken door het grote Russische Rijk te proberen herstellen.”
Ook China kampt met stevige economische uitdagingen. Maakt dat het land geopolitiek ook gevaarlijker?
“Op het moment dat groeicijfers dalen en investeerders weglopen, vallen autocraten, hoor ik vaak.
“Maar dat gaat voorbij aan het feit dat de krimpende economie van China ook gewoon voortkomt uit bewust beleid.
“De tijd van eindeloze groei was al voorbij toen Xi aan de macht kwam. De corruptie rees toen zo de pan uit dat ze ontwrichtend werkte. Xi moest ingrijpen.
“Hij veroorzaakt de onrust voor een stuk zelf.
“Het wordt gevaarlijk als zijn hervormingen, zoals de aanpak van de zeepbellen die boven de vastgoedmarkt hangen, mislukken.
“Want dan breekt hij de cruciale belofte dat hij de economie in een andere plooi kan leggen en zal hij zich moeten toeleggen op die andere belofte om zijn legitimiteit binnen de Partij te behouden: sterker staan in de strijd met het Westen.”
We verkneukelen er ons dus maar beter niet in dat het machtige China economisch worstelt?
“Wij hebben er baat bij dat China sterker groeit dan nu het geval is.
“Het zegt veel over ons als we lacherig doen over de Chinese economische problemen.
“Wij lijden hier aan doem-optimisme.
“We hebben in Europa lang in een verbeeld einde van de geschiedenis geleefd, waarbij het falen van wie ons model niet volgde, ons optimisme bevestigde. Zie je wel: wij hebben gelijk.”
“Neem de problemen met de vastgoedreus Evergrande. Die worden al eens als het Lehman Brothers-moment van China omschreven. Die vergelijking loopt spaak.
“De problemen van Evergrande komen ook voort uit het bewuste overheidsbeleid om vastgoedreuzen die onverantwoorde risico’s namen te knevelen.
“Die herstructurering van de Chinese economie kan mislukken, maar de ondergang van Lehman Brothers kwam net voort uit blinde deregulering en vertrouwen in de markt.
“Het is onverstandig te denken: het gaat slecht met China, dus het komt goed met Europa.
“Zo’n manier van naar de wereld kijken ondermijnt ons strategische handelen. Dat hoort uit te gaan van een ongeschreven toekomst die je vorm moet geven en niet van een geschiedenis die je gelijk geeft.
“Dat speelt ons heel erg parten als we naar China kijken.”
Lees ook
Lees andere gesprekken in deze reeks
Lees ook
Portret – Xi Jinping
Bron: De Standaard
