‘Nederland staat nu voor een klassiek dilemma, dat we kennen sinds de jaren dertig. Ga je mee met zo’n extreme agitator en denk je die wel te kunnen inklemmen, of neemt de agitator jou over?’ Schrijver Geert Mak is hard voor de politiek na Geert Wilders’ verkiezingswinst. ‘Ook wij progressieven hebben in een bubbel geleefd’.
Maarten Rabbaye – De Morgen
De grootste reden voor Wilders’ succes?
Volgens Mak is het “de enorme strategische fout van VVD-lijsttrekker Dilan Yesilgöz” geweest om de deur voor samenwerking met de PVV op een kier te laten.
“Wij hadden in feite iets wat jullie in Vlaanderen al vele decennia hebben: een cordon sanitaire.
“Sinds de mislukte gedoogcoalitie met de PVV (2010-’12) had voormalig premier Mark Rutte altijd gezegd dat samenwerking met Wilders onwerkbaar is. Rutte zei dat niet voor niks.”
Kan u zich Geert Wilders als premier van Nederland dan voorstellen?
“Die tweeënhalf miljoen kiezers van Wilders kunnen onmogelijk worden genegeerd, hij moet zijn kansen krijgen.
“Maar hij heeft daarvoor de steun van de VVD en de NSC (Nieuw Sociaal Contract van Pieter Omtzigt) nodig en praktisch wordt dat, los van alle principiële en ideologische verschillen, héél moeilijk.
“Denk nu al aan de VVD-houding om hem enkel te steunen in een gedoogconstructie.
Ook bestaat zijn partij om te beginnen maar uit één lid: Geert Wilders zelf!
“Dat is het grote verschil met andere ultrarechtse partijen in Europa. Ik ben het helemaal niet met ze eens, maar zij hebben vaak wel een uitstekende organisatie met veel afdelingen en actieve leden.
“Bij Wilders heerst er altijd de doodse stilte van de woestijn. Hij heeft geen kader dat de taak van besturen aankan.
“De PVV is een speelgoedtreintje dat veertien jaar zijn boze rondjes heeft gedraaid door de Nederlandse huiskamer en dat nu opeens van van 12 op 220 volt wordt gezet. Dat explodeert, gegarandeerd. We moeten dus nog maar zien hoe de regeringsformatie loopt.
“Zelfs als er een kabinet komt met Wilders zie ik dat binnen één à twee jaar uit elkaar donderen, puur omdat die partij totaal niet op regeren voorbereid is.”
In de Tweede Kamer vormen ze nu wel de grootste fractie?
“Als je het totaal van ultrarechtse Kamerleden optelt zie je een toename van twee à drie zetels.
“Wat op links gebeurde, waar Frans Timmermans alles naar zich toe zoog, is op rechts ook gebeurd. Al die kleine rechtse splinterpartijen zitten nu in Wilders’ zak.
“Vroeger had hij altijd wel veel potentiële kiezers maar ze haakten af omdat het een weggegooide stem was.
“Toen Yesilgöz wel een mogelijkheid opperde vlogen ze op hem af. In feite heeft ze Wilders genormaliseerd. En dat heeft zij enorm onderschat.”
Wat motiveert de kiezers die naar Wilders overliepen?
“Er was in Nederland een waanzinnige onvrede, en volkomen terecht. Als je een paar stappen terugneemt zie je eigenlijk, en dat klinkt nu misschien raar, dat in Nederland de democratie weer eens voortreffelijk gefunctioneerd heeft door dit gevoel te weerspiegelen. Alleen is de uitslag niet leuk.
“De regering-Rutte had het op allerlei terreinen laten afweten. De volkshuisvesting is door zijn neoliberale vrijlating van de woonmarkt echt een gigantisch probleem geworden. In een dichtbevolkt land zoals we zijn, was dat vroeger altijd strak gereguleerd door de overheid, waardoor we het zaakje enigszins boven water konden houden.
“Overal om je heen hoor je hoe jongeren geen gezin meer kunnen stichten.
“De inkomensverschillen zijn overal uit de hand gelopen, de voedselbanken draaien overuren. Al die groepen die zich totaal niet meer gezien voelden, zoals overal in Europa, vormen een zogenaamde woedebank.
“De VVD heeft met een klassieke truc geprobeerd de woede over haar beleid af te leiden naar de migranten maar Wilders heeft daarvan geprofiteerd.”
Ook Pieter Omtzigt zette in op de wooncrisis en bestaanszekerheid. Hij haalde vanuit het niets 20 zetels. Waarom springt Wilders alsnog verder dan hij?
“Ik zie een verklaring in wat de Amerikaanse politicoloog Larry Bartels onlangs zei in de krant NRC.
“Hij zegt dat de meeste kiezers stevig in het politieke midden zitten, maar er in elk land grote boze flanken zijn. Het is wel degelijk aan de politici of je die flanken gaat wakker maken, opjutten en tot kookpunt brengt, of je ze rustig weet te houden en naar het midden weet te leiden.
“Wat er nu is gebeurd bevestigt zijn theorie. De VVD heeft de extreemrechtse vlakken klaarwakker gemaakt.
“Politici hebben in dit soort situaties nochtans een leidende rol te spelen. Denk aan Angela Merkel.
“Met haar ‘Wir schaffen das’ duwde ze haar boze kiezers tijdens de Europese migratiecrisis van 2015 naar het midden.
“In Hongarije doet Viktor Orbán precies het omgekeerde. Het is niet toevallig dat hij ook als eerste Wilders feliciteerde.”
Wilders nodigde andere politici uit over hun schaduw heen te stappen. Omtzigt echode dit al snel. Heeft u dat verrast?
“Het verraste me een beetje, ja. Omtzigt is een echte conservatief maar ook heel principieel. Iedereen kijkt nu naar Wilders, terwijl het Omtzigt is die de sleutelpositie moet innemen in deze formatie.
“Hij en de andere partijen staan voor een heel klassiek dilemma, dat we kennen sinds de jaren dertig. Ga je mee met zo’n extreme agitator, en denk je: die kan ik wel inklemmen, of neemt de agitator jou over?”
Kan Wilders wel worden ingeklemd?
“Niemand hier gelooft dat Wilders opeens zijn streken is kwijtgeraakt na veertien jaar bashen. Ook zijn televisiespots logen er niet om: ‘Nederland voor de Nederlanders en de rest kan de pot op’, of ‘Weg van Europa’…
“Ook over het klimaatbeleid zal er een énorme discussie met de VVD ontstaan, want de liberalen zijn op dat vlak zeer progressief. Ik geloof niet dat zijn matigende jasje blijft passen.
“Tot op de dag voor de verkiezingen braakte zijn partij de raarste verkiezingsspots uit.
“Oudere politici, met name binnen het CDA en ook binnen het NSC, hebben nog nachtmerries over hun samenwerking met Geert Wilders tussen 2010 en 2012.
“‘Tel bij hem altijd je vingers na’, waarschuwde de voormalige CDA-minister Gerd Leers deze week nog. Hij kan totaal geen compromissen sluiten, ‘hij is de opposant van zijn eigen coalitie’.
“Dezelfde ervaring speelt nu ook bij de overweging van Yesilgöz om een rechtse coalitie met hem enkel te willen gedogen.”
U bestudeert voor een boek nu het interbellum. Ziet u gelijkenissen?
“Ik verdiep me nu in het Amerika van de jaren 30 en 40. Ik trof gisteren een citaat aan van een brief van oorlogscorrespondente Martha Gellhorn aan first lady Eleanor Roosevelt uit het najaar van 1939.
“Ik kan dit bijna letterlijk citeren omdat het zo up-to-date is:
‘Ik geloof niet dat het fascisme de democratie kan verslaan. Ik denk dat de democratie alleen zichzelf kan vernietigen. Het moet zichzelf zo verzwakt hebben, zichzelf zo goedkoop hebben gemaakt en ontkend, dat het niet langer een emotionele en inspirerende realiteit is. Op zo’n moment kan het fascisme – die kolossale zwendelpartij – zichzelf vermommen en een allesbepalende plaats in de geschiedenis innemen.’
“Dat is op dit moment in Nederland en andere landen aan de hand. Het gaat uiteindelijk niet om Wilders.
“Het gaat erom dat onze democratie op een bepaalde manier wel werkt door de boosheid te registreren maar op een andere manier zo onttakeld is dat dit soort verkiezingsuitslag een symptoom is van een steeds slechter functionerende democratie.”
Welke lessen trekt u voor de nieuwe kartellijst van GL-PvdA van Frans Timmermans, de op een na grootste fractie, en progressief denkend Nederland?
“Ik denk dat zij heel goed hun principes overeind moeten houden en tegelijk beter begrip moeten tonen voor de boosheid die boven water kwam.
“Ook links moet bij zichzelf te rade gaan: waar liggen onze blinde vlekken?
“Progressieven hebben ook in een bubbel geleefd en zouden zich ook op de kop moeten krabbelen. Men zegt soms te makkelijk dat de boeren maar hun stikstof moeten inperken. In de stad zien ze niet hoe boerengezinnen zich te pletter schrokken door stompzinnig beleid.
“Ook voor migratie en de wooncrisis geldt dit. Je moet migranten en vluchtelingen verwelkomen, daar ben ik hartstikke voor.
“Alleen moet je je wel bedenken dat het onvermijdelijk spanningen oproept wanneer in een vrij kleine stad een deel van de woningvoorraad voortdurend opgaat aan nieuwe immigranten en wanneer lokale mensen echt tot vijftien jaar op een huis wachten om een gezin te stichten.
“In Amsterdam souperen rijke expats dan weer de nieuwe appartementen op. Je mag dit soort problemen niet overdekken met alleen maar goede voornemens en idealistische praatjes.
“Je moet een antwoord formuleren op jarenlang wanbeleid door de politiek in Den Haag, waarvan de schuld nu aan de immigranten wordt gegeven.”
Vreest u nu nog meer polarisering in de samenleving?
“Absoluut. Wilders zat altijd in de marge opgesloten. Nu zijn ze uitgebroken en hebben heel wat legitimiteit gekregen.
“We hebben dat gezien na de brexit. Toen ontstond ook een flink golfje vreemdelingen haat. Opeens dachten sommige brexitkiezers: ‘Ha, we kunnen’.
“Wilders kan, al gaat hij maar kort zijn gang, flink wat schade aanrichten, ook in Europa. Maar als hij weer teruggeduwd wordt in zijn hok, zal dat ook nieuwe agressie oproepen.
“Dat is het grote dilemma waarvoor de Nederlandse politici staan. We moeten onder ogen zien dat Nederland, in de kern, een behoorlijk rechts land is geworden.
“Ons zelfbeeld heeft ook fors een knal gekregen.”
Welke signalen verwacht u van de partijen om te voorkomen dat er meer agressie komt?
“Je moet de problemen in bepaalde buurten benoemen maar je moet ook durven zeggen dat het flauwekul is om van vluchtelingen een punt te maken.
“Het vorige kabinet is gebroken op gezinshereniging, wat maar om 10.000 mensen ging.
“Alleen, dan komt er zo’n demagoog van de VVD zoals Henk Kamp die zegt: ‘400.000 immigranten, daar kantelt het land van om’, alsof het allemaal vluchtelingen zijn.
“Het overgrote deel zijn gewoon legale arbeidsmigranten, studenten en expats.
“Dat heeft niets te maken met vluchtelingenbeleid.”
Wat zou het betekenen als Nederland iemand als Wilders naar Europa stuurt?
“De standpunten van Wilders zijn nog steeds dat hij zo gauw mogelijk uit de EU wil, hij is ook pro-Poetin.
“Ik verwacht dat hij de Orbán-lijn zou volgen. Het zou de Europese verhoudingen enorm veranderen en opschudden. Tegelijk, en dat zie je bijvoorbeeld ook met de Italiaanse premier Meloni, kan hij bijna niet anders dan toch weer een gematigd beleid voeren, omdat anders alles in elkaar dondert.
“Ter plekke merken dit soort politici ook heel snel dat je gewoon compromissen moet gaan sluiten. Wilders is daar slim genoeg voor.
“Zelfs hij moet beseffen dat heel wat van zijn kiezers in de land- en tuinbouw zitten. Als we uit de EU vertrekken, dan vallen al die bedrijven om.”
Zie je onder invloed van Wilders nu het beleid tegenover Oekraïne wijzigen, inzake wapenleveringen bijvoorbeeld?
“Als Wilders alleen het voor het zeggen heeft, dan stopt die hulp aan Oekraïne zo snel mogelijk. Wilders vindt dat Poetin grotendeels gelijk heeft.
“Alleen zie ik de VVD en Omtzigt, wiens steun hij nodig heeft, dat niet pikken. Alleen dat al is een breekpunt.
“Het was ook de paradox van deze campagne: de wereld staat bijna in brand en de EU staat voor grote dilemma’s maar hier speelde dat geen rol. We zijn in onszelf gekeerd.
“Ook in de jaren dertig zei onze minister-president Colijn aan het volk: ga maar rustig slapen, uw regering waakt. Daar werd achteraf altijd honend over geschreven.
“Maar vandaag zegden onze politici eigenlijk: ga maar rustig slapen, en wij slapen ook…
“Typisch Nederlands. Als het eng is in de wereld kruipen we in ons hol. Ik noem dat ons stekelvarkencomplex: we rollen ons in een bolletje en wachten tot de storm over is.”
Wat is de les voor andere Europese landen, ook België?
“Hou jullie cordon sanitaire zuiver en overeind.
“In Nederland heeft dat jaren onuitgesproken gefunctioneerd omdat Rutte scherp doorhad dat het anders heel gevaarlijk wordt.
“Net door dat cordon sanitaire werd de boosheid gekanaliseerd in partijen, zoals de BBB (BoerBurgerBeweging) en nu NSC.
“Zij zijn misschien conservatief en rechts, maar niet racistisch. Nu we het hek toch even hebben opengedaan, komt ook al die bruine drab die onder deze brave samenleving leeft spuitend boven water.
“Het doet me heel veel denken aan de verkiezing van Donald Trump in 2016.
“Net zoals in de VS komt dit omdat je voor een deel geen politiek bewuste bevolking meer hebt.
Bij wie goed geschiedenisonderwijs heeft gehad gaan vandaag alle alarmbellen rinkelen maar ook ons geschiedenisonderwijs is de voorbije twintig à dertig jaar zwaar verwaarloosd
Lees ook
- Bart Eeckhout
Maakt de N-VA, door een regering met Vlaams Belang niet uit te sluiten, haar grootste strategische fout ooit - Michiel Cox
Al sinds 2002 bepalen verlossers de Nederlandse verkiezingen
Bron: De Morgen