Minder dan een jaar voor de verkiezingen maakt extreemrechts zich ook in Vlaanderen op voor verkiezingssucces. Hoe kon het zo ver komen?
Walter Pauli – Knack
De meeste partijen hebben zich losgekoppeld van de samenleving
Anton Jäger
Historicus
Anton Jäger is nog geen 30, en toch heeft deze filosoof-historicus al een riem boeken en publicaties op zijn naam staan. Vooral het scharnier tussen politiek, geschiedenis en (politieke) filosofie draagt zijn interesse weg.
Anton Jäger: Sinds de covidcrisis is er in heel Europa iets verschoven in het publieke debat over extreemrechts.
Het gaat niet meer over de vraag of we extreemrechts zouden normaliseren. Vandaag gaat het debat erover of extreemrechts klaar is om mee te regeren, of zelfs om de leiding op te nemen van een regering.
Het voltrok zich al in Polen, Hongarije en nu ook in Italië. Een dergelijke verrechtsing is niet tijdelijk. Extreemrechtse regeringen worden eerder regel dan uitzondering. We zijn dus in een nieuw stadium beland.
Onlangs schreef u in De Morgen dat het Vlaams Belang (VB) wordt geholpen door ‘de typische tirannie van de lage verwachtingen’. Legt u dat eens uit.
Jäger: De Europese Unie ziet het als haar taak om sommige vormen van ‘ambitieus beleid’ van de nationale regeringen onmogelijk te maken.
Grote fiscale hervormingen – een overheid die zich actief wil mengen in de economie, die sociale uitgaven zoals de pensioenen wil verhogen – stuiten op forse tegenkanting van de EU en haar instellingen.
In het Verdrag van Maastricht worden al te hoge staatsuitgaven zelfs grondwettelijk uitgesloten, al wordt dat artikel in de praktijk niet altijd nageleefd, vooral niet door de grotere lidstaten.
Het gevolg van dat Europese kader is dat er over bepaalde beleidskwesties geen politiek debat kan worden gevoerd. Dat geeft veel burgers een gevoel van ‘alternatiefloosheid’.
Zo krijgt extreemrechts de ruimte om zich op te werpen als de enige tegenmacht:
‘U ontzegt de burgers a priori een aantal politieke keuzes. Wij zijn de enige politieke partij die vindt dat mensen zulke keuzes wél mogen maken.’
Delen van het beleid dat de EU liever gedepolitiseerd zou zien, maakt extreemrechts ostentatief wél het onderwerp van debat. Denk aan hogere pensioenen, of de kostprijs van migratie.
Extreemrechts doet dan alsof het contesteert namens ‘het volk’. Of het ook uitvoert wat het eist, als het eenmaal in de regering zit, is een andere vraag.
De politiek van Voka tegenover het VB is een kopie van de houding van de Duitse bedrijfsleiders tegenover Hitler.
Anton Jäger
Historicus
Is het in een democratie niet legitiem dat een partij die veel stemmen behaalt ook de politieke agenda mee bepaalt?
Jäger: In werkelijkheid gaat het om een minderheid die zich camoufleert als een meerderheid.
Een enorm deel van de Fransen gaat helemaal niet stemmen. En juist in die delen van Frankrijk waar de opkomst het laagst is, behaalt Marine Le Pen haar hoogste percentage van de uitgebrachte stemmen, en dus de meeste zetels.
Giorgia Meloni en haar Fratelli d’Italia behaalden 25 procent van de stemmen, maar dankzij het spel van de coalitievorming is zij nu wel premier. Maar dat een partij hoge cijfers behaalt, is geen ipso facto argument om haar aan een regering te laten deelnemen.
In elk geval is extreemrechts salonfähig geworden. De tijd is voorbij dat een minister zou oproepen om niet in Oostenrijk te gaan skiën, zoals Louis Michel (PRL) dat in 2000 deed nadat de ÖFP van Jörg Haider tot de regering was toegetreden.
Jäger: Dat komt grotendeels doordat extreemrechts er bijna overal in is geslaagd om eerst het mediatieke cordon te doorbreken. Zodra die klus geklaard was, lagen ook de sociale en culturele cordons snel aan diggelen.
Toen er nog geen sociale media waren, waren de professionele media de douane van het maatschappelijke en politieke debat. Zij konden bepaalde meningen buiten de deur houden.
Jäger: Inderdaad. Niet zomaar elke ‘mening’ kwam en komt in de media aan bod. Waarom zou dat ook moeten?
In Franstalig België houden alle media nog altijd hun cordon médiatique vol. Maar sociale media zoals Facebook en X, het vroegere Twitter, bleken voor extreemrechts de gedroomde achterpoort om die douane te omzeilen.
Het gaat er vandaag zelfs niet meer over of het VB in de media ‘mag’ komen en daar al dan niet hard wordt aangepakt. Vandaag kan die partij de klassieke media negeren, haar boodschappen bereiken het publiek toch. Op sociale media kan iedereen die het wil haar berichten lezen, of luisteren naar interviews met Belangers.
Voorzitter Tom Van Grieken heeft al vaak uitgelegd dat het buitenspel zetten van de traditionele media en de vrije toegang tot de sociale media cruciaal zijn geweest voor de doorbraak van zijn partij. Het is ook een goedkoper middenveld.
Een podcast van Dries Van Langenhove kost niet veel, je kunt ernaar luisteren terwijl je met de auto naar het werk rijdt of op je kot voor je laptop zit. Je hoeft ‘s avonds niet meer naar een debat van het Vlaams Belang of Schild & Vrienden te gaan en dan het risico lopen om gezien te worden.
Op den duur schamen mensen zich niet meer om te zeggen dat ze voor het Belang stemmen. Met als nieuw gevolg dat daardoor nu ook de politieke dam doorbroken wordt.
Er werd nooit een zaak van gemaakt, maar al bij de Vlaamse regeringsvorming in 2019 zei Voka-topman Hans Maertens dat hij geen bezwaar had tegen een regeringscoalitie tussen de N-VA en het Vlaams Belang. Elk voorbehoud was hem vreemd, zolang zo’n Vlaamse regering de nota’s van Voka maar om zou zetten in beleid.
Jäger: Voka voelt zich gevangen in het Belgische carcan met zijn sociaal overleg, waarin de vakbonden mee beslissen en de PS een politieke zwaargewicht blijft.
Voka wil daarvan af, en mikt op een beleid dat een eigen Vlaamse economie stimuleert die vooral op de export is gericht.
Het probleem is dat de partij die Voka als zijn voorhoede had gekozen, de N-VA, er na meer dan tien jaar nog altijd niet in slaagt om haar sociaaleconomische agenda op regeringsniveau echt door te duwen.
Dat frustreert Voka enorm: zijn economische macht vertaalt zich niet in politieke macht.
Dus redeneert de organisatie:
‘Er is een alternatief voor de N-VA. Blijkbaar is ook het Vlaams Belang in staat om op eigen kracht een populaire basis op te bouwen en verkiezingen te winnen. Wat houdt ons tegen om ook met hen een alliantie te sluiten?’
Het is een beladen vergelijking, maar dat loopt parallel met wat in de jaren 1930 is gebeurd.
De politiek van Voka tegenover het Vlaams Belang is een kopie van de houding van de belangrijke Duitse bedrijfsleiders tegenover Adolf Hitler.
Ook zij slaagden er voordien niet in om via ‘gewone’ conservatieve partijen een voldoende grote politieke machtsbasis op te bouwen om hun economisch programma door te duwen.
Ineens was daar de NSDAP van Hitler, die wel verkiezingen won. Toen zei de Duitse elite:
‘Het is weliswaar een extreemrechtse partij, maar wel een die verkiezingen kan winnen en mogelijk ons programma wil uitvoeren. Laten we een pact sluiten.’
Welke Vlaamse politicus zou dan de moderne Hitler zijn?
Jäger: Zo ver mag u de vergelijking niet doortrekken. Het gaat mij om deze éne historische parallel: dat het bedrijfsleven zich indien nodig zonder veel scrupules wendt tot extreemrechts als het nuttigste politieke vehikel om zijn eigen sociaal-economische agenda door te duwen.
Andere parallellen met het Duitsland van de jaren 1930 vallen nauwelijks te maken.
Onze samenleving is niet sterk gemilitariseerd. Er is geen grote groep gefrustreerde veteranen uit een vorige oorlog. En het belangrijkste verschil is wellicht dat in de jaren dertig extreemrechtse leiders zoals Adolf Hitler en Benito Mussolini expliciet expansionistisch dachten: ze wilden andere landen annexeren en andere volkeren onderwerpen.
Vandaag wil extreemrechts net het omgekeerde.
Van Grieken, Meloni en Le Pen willen geen grenzen doorbreken. Integendeel, ze haasten zich om nieuwe muren te bouwen. Die omkering is volgens mij het belangrijkste verschil tussen de jaren 1930 en vandaag.
Intussen zit het Vlaams Belang niet stil. U schreef dat de Vlerick Business School de kaders van de partij opleidt om Vlaanderen straks beter te kunnen besturen.
Jäger: Dat bleek uit een reportage in de krant De Tijd. De leiding weet goed dat de partij nog altijd meer aantrekkingskracht heeft op straatvechters en allerlei radicalen dan op ambtenaren en beleidsmensen.
Om die achterstand met klassieke partijen zoals de CD&V of Vooruit te compenseren hebben ze blijkbaar een aantal kopmannen ingeschreven voor een opleiding bij Vlerick. Het lijkt mij alvast geen initiatief van Vlerick zelf.
Vlerick zag er geen graten in. Is dat niet betekenisvol?
Jäger: Kan Vlerick weigeren als het Vlaams Belang betaalt? Dat is dezelfde vraag als: mag Dries Van Langenhove studeren aan de universiteit van Gent of Leuven?
Het toont vooral aan dat het Belang zich ernstig voorbereidt op regeringsdeelname. Voor het eerst maakt het een goede kans om uit de oppositie te raken, en in de Vlaamse regering.
Zal Bart De Wever (N-VA) een coalitie met het Vlaams Belang accepteren? In Humo zei zijn broer Bruno dat ‘Bart bezig is met zijn plaats in de geschiedenis’. Zou hij zich echt zien als de Vlaamse politicus die extreemrechts naar de regeringstafels leidt?
Jäger: Volgens mij is het nog altijd de voorkeur van de N-VA om eerst samen met Vooruit een regeringscoalitie te proberen vormen. Dat is het werkelijke belang van socioloog Mark Elchardus, die heeft aangekondigd dat hij op de N-VA zal stemmen.
Zijn boodschap is nuttig om de verschillen en de animositeit tussen de N-VA en Vooruit zo veel mogelijk weg te masseren.
Natuurlijk, als de verkiezingsuitslag in 2024 toch zodanig dramatisch is dat het wiskundig onmogelijk is om een coalitie te organiseren met de N-VA en Vooruit erbij, dan zullen er N-VA’ers zijn die de mogelijkheid willen aftasten om in zee te gaan met het Vlaams Belang.
Met een Vlaams minister van Cultuur, van Onderwijs of zelfs van Huisvesting zou de VB-leiding al erg tevreden zijn.
Anton Jäger
Historicus
De kans is groot dat de N-VA dan splitst.
Jäger: Veel hangt af van het interne machtsevenwicht bij de N-VA.
Ik vermoed dat de fractie rond Theo Francken niet staat te springen om een regering te vormen met het Belang, maar zo’n coalitie ook niet mordicus afwijst.
Hoe dan ook zal de partij, als men ooit zou beslissen om de stap te nemen, de leiding van zo’n coalitie zelf in handen willen houden.
Als de N-VA ooit bereid zou zijn om een duivelsdeal te sluiten met het Belang, dan zullen dit de contouren zijn: jullie mogen meedoen, maar wij krijgen de belangrijkste portefeuilles. Zelfs als het Vlaams Belang groter is qua aantal stemmen en zetels.
Het zou me verwonderen indien de leiding van het Vlaams Belang niet zou beseffen dat de cruciale regeringsfuncties nog te hoog gegrepen zijn. Maar met bijvoorbeeld een Vlaams minister van Cultuur, van Onderwijs of zelfs van Huisvesting zou de partijleiding al erg tevreden zijn.
Daarmee kan ze economisch niet echt wegen, maar ze kan wel alle mogelijke culturele subsidies schrappen, het hele inburgeringsbeleid overhoop halen, en sociale initiatieven die haar niet bevallen op droog zaad zetten.
Het Belang zal vanuit de Vlaamse regering eindelijk de cultuuroorlog kunnen voeren die haar militanten al zo lang willen aangaan.
Een extra voordeel is dat zo’n cultuuroorlog heel zichtbaar is. Zeker in een context van digitale media is het veel makkelijker om stoer te doen over lgbtq+-kwesties of om op minderheden te kappen dan lof te halen met harde economische cijfers.
In Vlaanderen zijn er drie linkse partijen, maar er is geen appetijt voor een stevige linkse samenwerking die het rechts moeilijk kan maken, of om zelf een meer progressieve regering te vormen.
Jäger: Bijna overal in Europa is links fundamenteel getransformeerd.
In Nederland hebben partijen zoals GroenLinks of de PvdA hun banden met het middenveld helemaal doorgeknipt.
In Vlaanderen is het niet echt anders. Maar hoe kun je de kiezers dan nog bereiken? Een alternatief is dan de digitale kaart trekken. Dat is de strategie van Conner Rousseau (Vooruit).
Hij is afkomstig uit het hart van de socialistische zuil. Hij beseft als geen ander dat het oude systeem niet meer te herstellen valt.
Met het gezag van een ‘echte socialist’ kan hij het zich veroorloven om via Instagram en TikTok zijn kiezers naar zich te lokken.
Hij zegt het ook gewoon: op sociale media zie ik welke mensen klaar zijn voor mijn vertoog, en naar hen richt ik me.
Ook Groen richt zich vandaag op de middenklasse. Alleen de PVDA gaat ervan uit dat er niets mis is met een klassiek partijmodel waarbij de leiding in nauw contact staat met de leden en hun achterban.
We kunnen het ons nog amper voorstellen, maar vroeger hadden niet alleen de vakbonden maar ook de socialistische partijen afgevaardigden in de bedrijven. Dat geeft aan hoe fijn vertakt de maatschappelijke bedrading van de politiek toen was.
Vandaag organiseert alleen de PVDA nog politieke kernen in onze bedrijven en instellingen. Die partij is ook als enige nog actief bezig met het herpolitiseren van het middenveld.
Intussen lijken de centrumpartijen niet meer dan toeschouwers, of in het beste geval meelopers in het politieke bedrijf.
Jäger: De CD&V heeft niet genoeg politiek talent om te overleven, en ze heeft al helemaal geen fond de commerce meer.
De christendemocraten moeten zelfs met lede ogen aanzien hoe het Vlaams Belang zich opwerpt als de ware verdediger van het platteland. Dat kan alleen maar omdat de CD&V haar grip kwijt is op het landelijke electoraat.
De resterende christendemocraten stellen vast dat ze zich in de woestijn bevinden, met te weinig water om te overleven.
Met de Open VLD is het niet veel beter gesteld. Die partij is er niet in geslaagd om een eigen Conner te vinden en zweeft in de leegte. Een paar families verdelen de mandaten. Maatschappelijk stelt de liberale partij niet veel meer voor.
Stelt de politiek momenteel nog iets voor? In de laatste vertrouwensbarometer van Statistiek Vlaanderen had amper 4 procent van de bevolking (veel) vertrouwen onze politieke partijen.
Jäger: De meeste partijen hebben zich al vele decennia losgekoppeld van de samenleving. Dat is een ingewikkeld verhaal, maar het vormt wel de achtergrond om te begrijpen wat er vandaag gebeurt.
Met de economische crisis en de uitbouw van de Europese Gemeenschap in de jaren 1970 begonnen de meeste partijen bewust afstand te nemen van hun klassieke electoraat. Waarna de mensen de politiek de rug begonnen toe te keren. Maar het begón bij de partijen. Zij hebben de samenleving losgelaten.
De samenleving is ook niet meer wat ze was. Het middenveld verkruimelt. Er is nauwelijks belangstelling voor de verkiezing van de nieuwe voorzitter van het ACV, laat staan voor de benoeming van een nieuwe aartsbisschop. Voor wie interesse zou hebben: ze heten Ann Vermorgen en Luc Terlinden.
Jäger: Wat vooral opvalt, is dat het middenveld in snel tempo politiek gewicht verliest, ook al blijven onze sociale organisaties maatschappelijk vrij sterk verankerd.
Onze syndicalisatiegraad is nog altijd hoog, het sociaal overleg functioneert nog.
In dat opzicht doen we het beter dan veel buurlanden. In Nederland en Frankrijk is het middenveld gewoon weggeveegd.
Maar het is een teken aan de wand: de publieke opinie interesseert zich minder voor de verkiezing van een vakbondsvoorzitter of de aanstelling van een aartsbisschop dan voor de vraag wie The Voice heeft gewonnen.
Bio Anton Jäger
- 1994: Geboren in Brussel.
- 2020: Doctor in de geschiedenis aan Cambridge University.
- 2021-nu: Onderzoeker en docent aan het Hoger Instituut voor Wijsbegeerte (HIW) in Leuven, afdeling Research in Political Philosophy and Ethics Leuven (RIPPEL).
- Columnist en gastauteur voor o.a. De Groene Amsterdammer, Jacobin Magazine, New Statesman, The London Review of Books
- Schreef o.a. Kleine anti-geschiedenis van het populisme (2018), Onder populisten: pamflet over een onbegrepen probleem (2022), Des te erger voor de feiten (2023), en samen met Daniel Zamora Varga Welfare for Markets: A Global History of Basic Income (2023)
Lees ook
- Apache
De aangebrande welpen van Van Grieken en co - Antonio Scurati
Mussolini is terug – Ook bij jullie komen straks fascisten aan de macht
Lees ook
Klik hier of op de hyperlink hieronder en vind andere columns van
Bron: Knack