Tinneke Beeckman – Het gevaar van luie historische vergelijkingen

Gemakzuchtige historische vergelijkingen helpen ons geen stap vooruit, zeker niet in het debat over Israël en Gaza, schrijft Tinneke Beeckman.

Tinneke Beeckman – De Standaard

Voor de ene is terreurbeweging Hamas een soort IS geworden, voor de andere de bevrijder van de Palestijnen; Israël wordt ofwel ‘het licht’ genoemd, ofwel als nazistisch neergezet. Aan snelle vergelijkingen is er geen gebrek.

Hannah Arendt (1906-1975) zou ongetwijfeld een scherp commentaar op het conflict in Israël en Gaza hebben geleverd. Welk commentaar precies valt natuurlijk niet te achterhalen, maar ik kan wel haar methode uiteenzetten om een nauwgezette, kritische analyse van een actuele situatie te maken.

Hoe vermijd je dat je wordt meegesleurd in een opbod van emotioneel geladen, maar weinig verhelderende termen?

Filosofie vertrekt altijd vanuit een ervaring, meende Arendt. Om die ervaring te begrijpen, probeerde ze te zien wat het nieuwe, het bijzondere ervan is.

Waarin komt die ervaring met vroegere ervaringen overeen?
Waarin is die uniek?
Wat zegt dat nieuwe over de breuklijnen met het verleden?
Wat betekent dat nieuwe voor de toekomst?

Een voorbeeld:
In 1951 publiceerde Arendt The origins of totalitarianism.

Na de Tweede Wereldoorlog wilde ze het nazisme en het stalinisme doorgronden. Ze hanteerde de term totalitarisme, die voordien zelden werd gebezigd. Ze deed dat omdat nazisme en stalinisme fundamenteel verschillen van de politieke regimes die denkers voordien hadden beschreven.

De klassieke typologie – democratie, monarchie, aristocratie, oligarchie, tirannie of dictatuur – volstonden niet meer.

Naast een hoop overeenkomsten met vroegere regimes, zoals een dictatuur, heeft het totalitarisme vier specifieke elementen.

Burgers leven onder de dreiging van totale terreur die willekeurige slachtoffers maakt (in vernietigingskampen of door nucleaire wapens).
Het regime volgt de genadeloze logica van een pseudowetenschappelijke natuurwet (sommige mensen behoren tot het superieure Arische ras volgens de nazi’s, de proletariërs zijn op weg naar bevrijding volgens de communisten).
Die natuurwet rechtvaardigt de ontmenselijking van individuen en de vernietiging van alle menselijke relaties, ook de intiemste.
Tot slot is de totalitaire staat een technocratie: bureaucraten zonder verantwoordelijkheidszin voeren het beleid kritiekloos uit.

Zeker, op die kenmerken bestonden vroeger al variaties.

Arendt onderzocht ze ook, ze overliep diverse, historische en politieke evoluties. En ze vervolgde telkens met een ‘distinguo’:
‘Maar het nieuwe kenmerk eraan is dit.’

Vanuit ervaringen, vanuit de studie van de reële, historische situaties ging Arendt over naar begrippen. En ze ontwikkelde nieuwe begrippen, als de oude ontoereikend waren om de nieuwe ervaringen te vatten.

Zo ontleedde ze de ‘inner truth of the event’, de innerlijke waarheid van de gebeurtenis. Dat inzicht helpt om verdere evoluties te begrijpen.

Arendt keek dus nooit vanuit een vooropgesteld schema naar de werkelijkheid, waarbij ze ervaringen in dat bestaande schema inpaste. Als je dat doet, begrijp je niet wat er gebeurt. Je kunt alleen ontdekken wat je al vooropstelde.

Die gemakzuchtige snelkoppeling tussen verleden en heden werkt verwarring in de hand. Ze wordt ook vaak verkondigd om toehoorders aan de eigen kant te krijgen; om de rollen – daders, slachtoffers – meteen te verdelen.

Met dat doel worden intens beladen termen toegepast. Alleen staan die emoties een helder inzicht in de weg. Bovendien dreigen cruciale begrippen hun betekenis te verliezen.

Een recent voorbeeld betreft Arendts eigen filosofie: critici spraken tijdens de covidpandemie opnieuw over totalitarisme. Alsof het beleid totalitair was. Dat is onzin.

Kijk naar Arendts definitie, en je ziet meteen dat het over andere ervaringen gaat.

Maar zo’n overdrijving zaait wel angst, wantrouwen en verwarring. Tegelijk verhindert ze een juiste analyse van hoe technocratie of bureaucratie de politieke vrijheid nu in het gedrang kan brengen.

Tegenwoordig worden onzinnige snelkoppelingen zo makkelijk verspreid via sociale media (tweets, posts, maar ook podcasts of filmpjes), dat je er moedeloos van wordt.

De Canadese journaliste Naomi Klein beschrijft haar moedeloosheid in haar laatste boek Dubbelganger. Een reis naar de spiegelwereld

Klein onderzoekt samenzweringstheorieën, die fenomenen op een pseudokritische toon verklaren. Telkens worden begrippen fout aangewend, maar met een schijn van geloofwaardigheid.

Ze noemt dat foute gebruik ‘pipikism’ – naar een term van schrijver Philip Roth in zijn roman Operation Shylock.

Pipikin is een Jiddisch woord voor een lastig kind dat anderen imiteert, zonder te begrijpen wat het doet.

Pipikism, aldus Roth, slaat op een karikaturaal gebruik van ernstige woorden, waardoor die onbruikbaar worden. Het resultaat zijn meningen die ‘te belachelijk zijn om ernstig te nemen; te ernstig zijn om mee te lachen’.

Gemakzuchtige historische vergelijkingen gebeuren vaak onder het mom dat wie het verleden niet kent, het alleen kan herhalen. Maar als de analyse mank loopt, klopt dat uiteraard niet.

Integendeel: de verschillen niet aanduiden en het nieuwe niet vatten, maakt blind voor de gruwel die zich vandaag afspeelt.

Dat zou Arendt tot elke prijs hebben willen vermijden.

Bio Tinneke Beeckman

1976: Geboren in Antwerpen.
1994-1998: Studie moraalwetenschappen (VUB) en filosofie (ULB).
1999-2003: Doctoreert op Sigmund Freud en Friedrich Nietzsche.
2003-2012: Postdoctoraal onderzoekster aan de VUB over politieke filosofie in de nieuwe tijd.
Columniste in Knack, NRC en op heden De Standaard
Publiceerde verschillende boeken, waaronder Door Spinoza’s lens, Macht en Onmacht, Machiavelli’s lef en recent Ken jezelf een openhartige filosofie.

Bio Tinneke Beeckman

Lees ook