De pijn die we voelen als ons huisdier sterft, kan net zo diep snijden als wanneer een mens overlijdt. Maar rouwen om onze kat of hond is taboe, zegt Nienke Endenburg (61), gezondheidszorgpsycholoog en hoofddocent faculteit Diergeneeskunde aan de Universiteit Utrecht.
Sophie Pycke – De Morgen
‘Velen durven er een week na het overlijden al niet meer over te praten, uit angst voor botte opmerkingen.’
Nienke Endenburg
Zelfs na een pijnlijk verlies kiezen we er vaak opnieuw voor om een dier in huis te nemen. Is het effect van zo’n al dan niet harig huisgenootje echt zo heilzaam?
“Als we ons huisdier vastnemen, komt er oxytocine, een bindingshormoon, vrij in onze hersenen. Het zorgt ervoor dat ons stressniveau daalt en dat onze hartslag en bloeddruk zakken. Maar ook ons mentaal welzijn vaart er wel bij.
“Zo’n 80 procent van de baasjes die een goede band met hun huisdier hebben, ziet hen als een volwaardig gezinslid, een maatje dat er voor hen is, waarmee ze kunnen knuffelen.
“Een huisdier zorgt er effectief voor dat we ons minder eenzaam voelen, ook als we samenwonen met een partner en/of kinderen.
“Die partner kan het te druk hebben met de job en onze kinderen zijn wel eens chagrijnig, maar een dier zal je niet zo gauw afwijzen.
“De sociale geborgenheid die we bij een dier voelen, is goed voor ons immuunsysteem en kan tot op zekere hoogte dienen als emotionele steun.
“Bovendien accepteren dieren ons zoals we zijn. Als je geen geld meer hebt of zwaar ziek wordt, verdwijnen sommige vrienden als sneeuw voor de zon. Mensen zullen je misschien de rug toekeren, maar een dier vindt je altijd prima zoals je bent.
“De hond legt zijn kop op je schoot en zal je nooit het gevoel geven dat je een loser bent. Die dynamiek zorgt ervoor dat we ons geliefd voelen en dat het leven een beetje lichter aanvoelt.
“Niet dat je meteen je hele leven weer op het spoor krijgt, maar de nabijheid van een dier zal je wel vaak een weldadige glimlach bezorgen.
“Ik heb het nu wel specifiek over zoogdieren. Een vis kan je moeilijk knuffelen, hoewel uit Amerikaans onderzoek blijkt dat naar een aquarium turen ook een bloeddrukverlagend effect heeft.”
Geven dieren ons leven ook zin?
“Een huisdier is verbonden aan gewoontes die ons leven structuur geven en ook voor ons van betekenis zijn: de hond uitlaten, het hok van het konijn poetsen…
“Na de dood van je hond moet je hem niet meer uitlaten, alleen nog jezelf, maar vaak voelt dat niet goed. Als je werkt en een goed gevuld sociaal leven hebt, zal het doorgaans wel meevallen als die structuur wegvalt.
“Maar als je dier het centrum van je leven is, wat niet zo ongewoon is, dan betekent het verdwijnen van die structuur een grote klap.
“Je zou kunnen zeggen: ‘Zorg dat je snel een nieuwe gewoonte installeert en kies voor een nieuw huisdier.’ Maar wie midden in de rouw zit, heeft meestal de energie niet om nieuw leven te verwelkomen en er een band mee op te bouwen.
“Sommige baasjes raken zo depressief dat ze amper nog naar de winkel raken. In plaats van een nieuw dier in huis te halen, kan je beter met kleine stapjes uit de put te proberen raken: kook een verse maaltijd voor jezelf, doe iets met vrienden…”
Die raad om snel voor een nieuw huisdier te kiezen, horen baasjes wel vaker?
“Als je kat ’s ochtends sterft, lijkt het alsof je maar beter diezelfde dag nog naar het asiel gaat om een nieuwe te halen. Maar een overleden huisdier is geen kapotte koelkast die aan vervanging toe is.
“Als je pakweg tien jaar lang dag en nacht bij je dier bent geweest en het er plots niet meer is, ontstaat er echt een gat in je leven.
“Als je uiteengaat met je partner is er toch ook niemand die zegt: ‘Misschien moet je straks al eens op een datingsite kijken.’
“Veel mensen durven het er een week na de dood van hun dier al niet meer over te hebben met collega’s of vrienden. Veelal uit angst voor meewarige blikken of botte opmerkingen: ‘Ben je nu nóg bezig met je hond?’
“Of: ‘Als je al zo lijdt onder het verlies van een dier, kun je nagaan hoe het voor mij was toen mijn man overleed.’ Als we niet snel genoeg stoppen met rouwen, maken anderen er een soort competitie van.
“De achteloosheid van dat soort opmerkingen toont aan welk taboe er rust op gevoelens van rouw en verlies.
“Verlies wordt niet genoeg erkend door de maatschappij, en het verlies van een huisdier nog minder.”
Hoeveel tijd zouden we onszelf ‘moeten’ geven om te rouwen om ons huisdier?
“Een geliefd huisdier verliezen kan zo ingrijpend zijn dat we intens verdriet voelen, vergelijkbaar met het overlijden van een mens. Alleen gaan we weleens aan onszelf twijfelen als dat verdriet, naar ons gevoel, wel erg lang aanhoudt.
“Uit onderzoek weten we nochtans dat we gemiddeld tien maanden rouwen om onze hond of kat. Hoe sterker de band met het dier was, hoe langer het duurt.
“Of we minder lang rouwen om een hamster of een vogel weet ik niet. Er is geen onderzoek naar gedaan, maar in mijn praktijk zie ik alleszins ook baasjes van zulke dieren om hulp vragen.
“Als een huisdier sterft, wordt er een unieke band doorgeknipt.
“Je kan heel snel voor een nieuw huisdier kiezen, maar als die keuze voortkomt uit de wens om je overleden maatje te vervangen, dan komt het niet goed. Elk dier heeft een ander karakter.
“Zelfs al kies je voor een dier van hetzelfde ras, in dezelfde kleur, en geef je er dezelfde naam aan: het zal zijn voorganger nooit kunnen vervangen. Doe het dus rustig aan en geef jezelf de tijd om te rouwen.”
Er zou zoiets bestaan als rechteloos verdriet, wat betekent dat je moeilijk verder kan omdat je omgeving je verdriet onvoldoende erkent.
“In mijn praktijk zie ik mensen die al tien jaar depressieve gevoelens hebben omdat ze aan de dood van hun huisdier nooit voldoende aandacht hebben durven geven.
“Hoe meer je omgeving laat verstaan dat je je niet moet aanstellen en dat het nu echt wel tijd is om verder te gaan met je leven, hoe meer je je schaamt voor je verdriet.
“Sommige mensen blijven het moment waarop hun dier geëuthanaseerd werd, herbeleven. Ze zeggen me: ‘Ik zal wel raar zijn. Volgens mij spoor ik niet helemaal. Ik zie al maanden af van de dood van mijn hond. Soms zie ik hem staan in de tuin of hoor ik hem blaffen.’
“Als ik dat ontkracht door duidelijk te maken dat zulke zaken een normaal onderdeel van een rouwproces zijn en voorstel om erover te praten, zie ik vaak een last van hun schouders vallen: ‘Oef, ik mag er eindelijk over praten.’
“Ik heb echt al schrijnende verhalen gehoord, zelfs rond zelfmoordgedachten. Zo’n opgekropt verdriet is echt niet onschuldig.
“Hoe slechter rouw verwerkt raakt, hoe groter het risico om uiteindelijk in pathologische rouw te raken: een intense vorm van rouw die jaren aansleept en interfereert met je dagelijkse leven.
“Wie met pathologische rouw te maken krijgt, had vaak wel al mentale problemen vóór de dood van het huisdier, dat bij leven een beetje als natuurlijk antidepressivum werkte. De meesten komen na jaren therapie weer uit die put, maar niet iedereen slaagt daarin.”
Wat kunnen we doen om mensen die rouwen om hun huisdier te helpen?
“Je kan hen stimuleren om vaker de deur uit te gaan door bijvoorbeeld gezamenlijke uitstapjes te plannen. Maar het belangrijkste is luisteren, zonder te oordelen.
“Zeg niet: ‘In jouw plaats had ik Minoes nog niet laten euthanaseren.’ Of: ‘Tijd heelt alle wonden.’
“Op zulke uitspraken zitten ze niet te wachten. Heb begrip voor hun verdriet en probeer het niet weg te poetsen. Geef hen een kop thee en luister naar hun verhaal, zelfs al vertellen ze het voor de tiende keer, en zeg dat het oké is om verdrietig te zijn.”
Moeten we de dood van een huisdier op dezelfde manier proberen te verwerken als de dood van een mens?
“Als mensen overlijden, zeggen we vaak: zorg dat je de mooie herinneringen ophaalt met anderen die die persoon ook goed gekend hebben.
“Bij dieren is dat natuurlijk moeilijker, want zij hebben geen sociaal netwerk zoals een mens. Daarom is het belangrijk om jouw herinneringen zelf goed te documenteren, door ze op te schrijven of veel foto’s en filmpjes te maken.
“In het begin zal het erg pijnlijk voelen om die herinneringen in de ogen te kijken. De negatieve herinneringen zitten vers in je geheugen: de periode dat je dier ziek was, het moment van de euthanasie…
“Duw die niet weg, maar praat daarover, over dat verdriet en die boosheid. Op termijn krijgen de mooie herinneringen zo weer meer plaats in je hoofd.”
Eren we ons huisdier dan het liefst ook met een ritueel, zoals een begrafenis?
“Sommige baasjes maken een fotoboek, anderen planten een boom of lijsten hun mooiste foto in.
“Ik heb ooit een vrouw behandeld die uiteindelijk een lied schreef voor haar overleden kat.
“Je kan je dier ook begraven op een dierenkerkhof of de assen meenemen uit het crematorium en in je woonkamer zetten.
“Nederlandse dierencrematoria bieden vaak uitgebreide begrafenisdiensten aan, en ook in Japan is het gebruikelijk om een volwaardige herdenkingsdienst voor je huisdier te organiseren.
“Afscheidsrituelen hebben hun functie, ze zijn er niet enkel voor de vorm.”
Hoe helpen we kinderen die hun beste vriendje moeten afgeven?
“Veel hangt af van de leeftijd van het kind en de band met het dier. Pas vanaf 5 à 6 jaar snappen ze dat de dood onomkeerbaar is.
“Je moet je als ouder ook bewust zijn van het feit dat veel kinderen in golven rouwen. Het ene moment zitten ze in tranen en het volgende moment vragen ze wanneer de nieuwe kat arriveert.
“Hoe sterker de band met het dier was, hoe langer de rouw duurt, maar doorgaans kunnen kinderen zo’n verlies beter plaatsen dan volwassenen. Maar je moet alles wel eerlijk uitleggen. Zeg niet dat de hond is weggelopen, want dan praat je je kind een trauma aan. Vaak lopen ze er weken naar te zoeken.
“Vermijd ook vage uitspraken als: ‘Ze gaat nu voor altijd slapen’. Dat kan ervoor zorgen dat je kind bang wordt om zelf te gaan slapen.
“Houd de dood niet bij hen weg, want dan maak je er iets geheimzinnigs van. Leg uit wat sterven is, op een manier dat zij het begrijpen: ‘Max is gestorven, wat betekent dat hij niet meer ademt en niets meer voelt.’
“Als je het niet concretiseert, vullen ze die ontbrekende info op met hun eigen fantasie, die vaak heel gruwelijk is. Ze denken dan bijvoorbeeld dat hun maatje levend begraven wordt.”
Laten we hen het best afscheid nemen?
“Doe alleszins niets achter hun rug. De hond die plots voor altijd verdwenen is zonder dat ze hem nog een laatste keer hebben gezien? Geen goed idee.
“Het helpt als het kind ziet dat het dier écht dood is en dat het koud en anders aanvoelt. Je kan gerust uitleggen dat lijkstijfheid een normaal onderdeel van de dood is, en veroorzaakt wordt door de spieren die verstijven.
“Dood en rouw horen bij het leven, daar hoef je je kinderen niet tegen te beschermen.
“Maak van de dood van jullie huisdier een leerervaring. Betrek er het hele gezin bij. Als een vogel tegen het raam vliegt, ga er dan samen naartoe en begraaf het, in plaats van het achter hun rug in de struiken te gooien. Ze zullen later beter bestand zijn tegen groot verdriet. ”
Zijn kinderen het best aanwezig bij de euthanasie?
“Zodra kinderen kunnen praten, kan je hen meenemen naar de dierenarts. Kinderen zijn net kleine wetenschappers. Ze zijn nieuwsgierig naar wat er met hun maatje zal gebeuren.
“Het is belangrijk dat jij of de dierenarts stap voor stap uitlegt wat er gaat gebeuren: ‘Minoes is ziek en heeft pijn, dus we gaan haar helpen met sterven. We gaan haar eerst iets geven waarvan ze in slaap valt, en daarna krijgt ze een middeltje waarvan ze zal doodgaan.’
“Je kan kinderen met de stethoscoop laten luisteren naar het hartje wanneer het nog klopt, en naar de stilte wanneer het overleden is.
“Kies wel voor een dierenarts die gebruik maakt van de tweetrapsmethode: eerst een verdovingsmiddel en dan het spuitje. Ik heb ooit een kat een halve meter in de lucht zien springen en dood op tafel zien neervallen. Zoiets wil je je kind niet aandoen.
“Je kan er ook voor kiezen om de euthanasie thuis te laten uitvoeren. Zorg er wel voor dat je weet welke dierenarts dat wil doen, zodat je niet nog moet beginnen rondbellen als je dier al heel ziek is.”
Rouwen dieren eigenlijk als wij doodgaan?
“Er is nooit onderzoek gedaan naar de effecten van het overlijden van een baasje op het huisdier, wel naar sterfgevallen bij chimpansees en olifanten.
“Daaruit bleek dat die wel degelijk rouwen om hun soortgenoten. En als die dieren rouwen, kun je ervan uitgaan dat alle sociaal levende zoogdieren daarmee te maken hebben.
“Huisdieren die de band met hun mens plots zien verdwijnen kunnen effectief depressieve klachten krijgen. Ze eten minder, of niet meer. De hond loopt niet meer achter het balletje en de kat vangt geen insecten meer. Ze slapen veel.
“Het is goed om het huisdier even aan het dode baasje te laten snuffelen. Dan weet het dat zijn mens overleden is en gaan ze niet lopen zoeken. Dieren komen trouwens steeds vaker mee naar uitvaarten. Voor mensen is dat een fijn idee. Of het voor het dier zoveel doet, weet ik niet.”
Zo rouw je om je huisdier
- “Durven praten is een belangrijke stap in het verwerkingsproces. Dat hoeven niet altijd lange, diepe gesprekken te zijn. Een korte babbel als je toevallig iets ziet dat je aan je huisdier doet denken, helpt ook.”
- “Als je je dier niet thuis kan begraven, zoek dan een andere plek waar je altijd naartoe kan gaan. Er bestaan speciale begraafplaatsen voor dieren. Daar kom je dan weer mensen tegen die ook een huisdier verloren zijn en jouw verdriet heel goed begrijpen.”
- “Vertel eerlijk tegen je kinderen wat er met hun maatje gebeurd is. Als je verhaaltjes verzint, maak je van de dood iets geheimzinnigs. Leg uit wat sterven is, op een manier dat zij het begrijpen.”
Beeld Eva Beeusaert
Bron: De Morgen