Alicja Gescinska is schrijfster en filosofe verbonden aan de Universiteit van Buckingham. Ze is voorzitter van PEN Vlaanderen en VUB Fellow. Haar column verschijnt tweewekelijks.
Alicja Gescinska – De Morgen
´Als termen kwetsend zijn voor grote groepen mensen, is het niet zoveel gevraagd om die niet meer te gebruiken.´
Alicja Gescinska
Moet hij op de schop, of kan hij nog gebruikt worden? Ik heb het over de leuze: From the river to the sea.
Ook bij ons is het debat daarover losgebroken. Aanleiding gaf slam-poet Hind Eljadid, die de leuze riep tijdens het ‘volksfeest’ in Mechelen naar aanleiding van het Belgische EU-voorzitterschap.
Eljadid werd weggevoerd door de politie voor het verstoren van de orde. De live-uitzending van de VRT werd onderbroken. En de bal in het debat rolt. Vrijheid van spreken, of niet?
From the river to the sea,
Palestine will be free.
In andere Europese landen is er sinds 7 oktober al veel meer discussie over gevoerd.
In Nederland wilde het parlement de uitspraak verbieden; in Duitsland is dat al het geval.
Ook in Oostenrijk wil men de banvloek over de leuze uitspreken.
Amsterdams burgemeester Femke Halsema vatte het treffend samen: ja, de leuze betekent voor verschillende mensen verschillende dingen. Maar aangezien zowel Hamas als Hezbollah de voorbije jaren de frase geclaimd hebben in hun haatdragende retoriek, is de frase zijn ‘onschuld’ verloren.
Ze is in Nederland niet bij wet verboden en dus beschermd door de vrijheid van spreken. Maar het blijft onkies en schofferend om haar te hanteren.
Amsterdam is gezegend met een wijs burgemeester.
Zelf moest ik bij het voorval denken aan wat filosofen honderden jaren geleden al bedachten.
- Wat is een woord?
- Wat is de betekenis van een woord?
- Waaraan ontleent een woord zijn betekenis?
Het zijn vragen die al eeuwenlang in de filosofie opspelen, en vooral in de 20ste-eeuwse Angelsaksische filosofie prominent zijn.
Taalfilosofie is een van de belangrijkste onderdelen van het moderne Angelsaksische denken. Ironisch genoeg zijn de ‘peetvaders’ daarvan twee Duitstaligen: Gottlob Frege en Ludwig Wittgenstein.
Als een van de belangrijkste, onwrikbare principes geldt de stelregel van Frege: vraag nooit naar de betekenis van een woord in isolatie, maar slechts in de context van een zin.
Betekenis is context, context is betekenis.
Hieruit volgt dat in andere contexten woorden en zinnen andere betekenissen krijgen.
‘Deutschland über alles’ was ooit een mooi liedje van Haydn. Na 1933 betekende het iets anders.
Naast hun letterlijke betekenis, hebben zinnen een waardebetekenis. Een Nederlandse supporter mag gerust ‘Oranje boven’ roepen. Maar toen een tennisfan onlangs ‘Deutschland über alles’ riep, vroeg Duits toptennisser Alexander Zverev om de man uit het publiek te verwijderen. Zo’n leuze heeft een andere waardebetekenis.
Eljadid verklaarde dat zij geen haatdragende boodschap wilde verkondigen; ze pleit voor menselijkheid. Daar kun je niets op tegen hebben.
Maar de huidige context is dat Hamas en Hezbollah de bewuste leuze hebben geclaimd.
From the river to the sea betekent voor hen: weg met de staat Israël; een oproep tot geweld.
Volgens joodse organisaties als de Amerikaanse Anti-Defamation League (ADL) is de frase onverholen antisemitisch.
Niet onbelangrijk: de ADL heeft een historische rol gespeeld in de Amerikaanse Burgerrechten beweging, in de strijd tegen de KKK, christelijk en andersoortig fundamentalisme in de VS. Het is geen langetenenorganisatie.
Volgens Freges ‘contextprincipe’ hangt de betekenis van woorden en zinnen volledig af van hun context.
Naast de linguïstische context, is er ook de sociaalhistorische context van een uitspraak.
En daar verschijnt Wittgenstein, die verder ging op Frege.
Wittgenstein noemde taal een spel, en stelde dat betekenis een gedeelde ‘vorm van leven’ vergt.
Je kunt enkel betekenisvol met elkaar communiceren, wanneer je een bepaalde ‘levensvorm’ deelt.
Dat betekent volgens hem dat je niet enkel je definities, maar ook je oordelen met anderen deelt; enkel dan kun je zinvol communiceren.
Er moet dus consensus zijn over niet enkel de definitie, maar ook het waardeoordeel omtrent een begrip.
Die consensus ontbreekt vandaag over ‘From the river to the sea’.
Maar je kunt niet blijven beweren dat je een term of zin gebruikt in de ene betekenis, wanneer er in de ruimere context een heel andere betekenis aan kleeft.
Taal verandert met onze gevoeligheden.
- Wie blijft volharden dat er aan het n-woord geen negatieve connotatie kleeft, want voor hem is dat een mooi woord, is toondoof voor de context waarin hij leeft.
- Wie blijft volhouden dat er niets mis is met Zwarte Piet, want dit is voor hem een mooi aspect van een kinderfeest, is toondoof voor de context waarin hij leeft.
Als termen kwetsend zijn voor grote groepen mensen, is het niet zoveel gevraagd om die niet meer te gebruiken.
Taal is een spel, maar vaak een pijnlijk en gevaarlijk spel, dat we niet lichtzinnig mogen spelen.
Lees ook
Alicja Gescinska – Wat betekent menselijke waardigheid
Bron: De Morgen