The Guardian-columnist George Monbiot (55) is Engelands bekendste milieuactivist. Hij overwon dit jaar prostaatkanker, en één recente tweet volstaat om de diepgang van zijn ecologische overtuiging te peilen: “Van mijn kanker lig ik ’s nachts nooit wakker, wél van de instorting van de leefsystemen van de aarde.” Zijn nieuwste boek Uit de puinhopen leest als een survivalgids voor wie onze planeet wil helpen redden: “Het grootste probleem is de ecologische verwoesting van het land en de zee door de voedingsindustrie.”
Laat ik eerst maar vragen hoe het met u gaat.
George Monbiot: “Goed! Dank u. Ik heb al twee controles achter de rug met goed nieuws, en ik ben weer fit en energiek. Ik heb van het begin af gezworen dat die kanker me niet zou krijgen en heb mezelf tot een mentale discipline gedwongen: voortdurend bedacht ik hoeveel sléchter ik ervoor had kunnen staan. Ik heb een fantastisch gezin en veel vrienden die me hebben geholpen, en er hebben zich in mijn leven geen andere rampen voorgedaan – behalve dan dat de aarde op z’n laatste benen loopt (lachje).”
Uw columns in The Guardian klinken de jongste maanden steeds radicaler: de aarde is op sterven na dood, en u roept activisten op tot burgerlijke ongehoorzaamheid en offers voor de goede zaak.
“In de jaren 90 was ik geregeld betrokken bij radicale protestacties. Ik was al lang aan het wachten op een grote protestbeweging, en nu Extinction Rebellion is opgericht, omarm ik ze maar al te graag. We hebben de afgelopen decennia al veel acties gezien, bijvoorbeeld tegen de fracking-techniek bij de ontginning van olie en gas, maar het interessante van Extinction Rebellion is dat ze de milieuproblemen in de breedte aanpakt. Waarom zou je je focussen op één aspect als het hele systeem in gevaar is?
"Dat de klimaatopwarming een groot probleem is, hoef ik niet uit te leggen, maar het is niet ons grootste probleem: dat is de ecologische verwoesting van het land en de zee door de voedingsindustrie. De Verenigde Naties hebben al laten weten dat de wereld in het huidige tempo misschien nog zestig jaar kan oogsten.”
Willen we de situatie nog keren, dan moet de groei stoppen, schrijft u.
“Groene groei is zoiets als propere steenkool: die bestaat niet. Volgens de laagste schatting zullen we tegen 2050 de helft méér grondstoffen verbruiken, anderen gewagen zelfs van een verdubbeling. Vandaag verbruiken we al drie keer meer grondstoffen dan veertig jaar geleden, met desastreuze gevolgen.
"Door de ontginning en de ontbossing worden habitats, rivieren en gemeenschappen verwoest. We denken dat we daarmee kunnen doorgaan omdat we die gevolgen zelf niet zien.
"En het zijn niet onze kinderen die in Congo onder bedreiging van geweren het coltan opgraven. En ons afval sturen we naar ontwikkelingslanden. Autobanden uit West-Europa worden in India legaal verbrand, met een enorme vervuiling als gevolg.”
“We hebben een levensstijl ontwikkeld waarvoor je vier planeten nodig hebt, en die hebben we niet. Onze economische groei kan niet doorgaan zonder dat we alles vernietigen.”
Technologische verbeteringen kunnen veel opvangen, zeggen advocaten van de groei.
“Dingen kunnen efficiënter geproduceerd worden, maar na een tijd bereik je toch de limieten daarvan, en op dat punt zijn we nu bijna gekomen.”
Kernenergie komt weer in beeld als energiebron, omdat er dan minder broeikasgassen vrijkomen. Sinds de ramp in Fukushima bent u er ook een voorstander van.
“Een tsunami heeft daar een heel oude reactor getroffen, die al lang gesloten had moeten zijn: een ramp van eerste categorie dus. En hoeveel mensen zijn er gestorven? Niet één. Terwijl er elke dag honderden mensen sterven door de verbranding van steenkool, door de vervuiling, door ongevallen in de mijnen. En hoeveel mensen zullen er sterven ten gevolge van de klimaatopwarming? Miljoenen? Honderden miljoenen? Dan moeten we toch besluiten dat kernenergie de verkeerde vijand is.
‘Toen Duitsland zijn kernprogramma plots beëindigde, vond ik dat compleet irrationeel’
“Eén van de gevolgen is dat het land nu meer broeikasgassen uitstoot dan vóór de ramp in Fukushima, en dat het weer bruinkoolmijnen opent. Dat is de vervuilendste brandstof van allemaal. We moeten verlost raken van fossiele brandstoffen, dat is onze prioriteit. Van kernenergie kun je pas afzien als je voldoende infrastructuur voor hernieuwbare energie hebt om in al je elektriciteit te voorzien.”
Verdedigt u ook nieuwe centrales?
“Het hangt ervan af welke kerncentrales. De Britse regering heeft een nieuwe centrale besteld, maar die is te ingewikkeld en te duur. Een ingenieur heeft het omschreven alsof je een kathedraal in een kathedraal bouwt. Wel interessant zijn kleine centrales die zo ontworpen zijn dat ze nucleair afval kunnen verwerken. Zo zouden we efficiënt energie kunnen opwekken én van ons kernafval af raken.”
Vliegschaamte
Bijna iedereen is zich bewust van de omvang van de milieuproblemen, maar voor oplossingen kijken mensen meer naar de overheid dan naar zichzelf.
“Ze hebben voor een groot deel gelijk. We hebben structurele maatregelen nodig, en die kan alleen de overheid nemen. Maar onze regeringen hebben zich vereenzelvigd met de oligarchieën: de bescherming van de bevolking moet wijken voor de winst van bedrijven en miljonairs. De burgers hebben dus een politieke opdracht: ze moeten ervoor zorgen dat die regeringen niet aan de macht blijven. Daarnaast zijn er individuele inspanningen nodig om tot een soberder levensstijl te komen.”
Waarmee is de planeet het meest geholpen als we onze bescheiden bijdrage willen leveren?
“Ten eerste moeten we het aantal vliegreizen drastisch beperken. En ten tweede moeten we de stap naar een plantaardig dieet zetten. Die twee maatregelen hebben meer impact dan al het andere wat we kunnen doen.”
‘Vliegschaamte’ was genomineerd als woord van het jaar. Helpt het om aan de feestdis mensen dat soort schaamte aan te praten?
“‘Hoe noem je mensen die geen schuldbesef of geen schaamte hebben? Psychopaten, toch? Natuurlijk moeten we ons schamen als we onnodig veel impact op het milieu hebben. Ik probeer mensen ervan te overtuigen dat de opwarming een erg belangrijke zaak is, waar ze zelf ook verantwoordelijkheid voor moeten nemen.”
U probeert al lang het vliegen te verleren: in 2008 bent u niet naar Venetië gevlogen om een milieuprijs op te halen.
“Ik zou veel geld kunnen verdienen als ik mezelf niet verbood te vliegen: voor een lezing in de VS zou ik 20.000 dollar kunnen krijgen. Maar ik doe het niet, omdat ik al genoeg verdien en gelukkig ben met wat ik heb.”
Waarom moeten we stoppen met vlees eten?
“Onze vleesconsumptie is niet alleen de belangrijkste oorzaak van de verwoesting van onze planeet, als we dat achterwege laten, kunnen we ook het meest bijdragen om de opwarming van het klimaat te voorkomen. De weiden kun je dan herbeplanten met een gevarieerde vegetatie, die enorme hoeveelheden koolstofdioxide kan opslaan.”
“Vergeet ook niet dat we erg veel gewassen moeten telen om al die dieren te voeden. De helft van alle planten die wereldwijd worden verbouwd, verdwijnt in veevoer, dat is een gigantische verspilling. Je hebt enorme oppervlakten nodig om een kleine hoeveelheid voedsel te produceren.”
‘Landbouw is de hoofdverantwoordelijke voor de verdwijning van de wilde natuur, en het beleid van de EU is een perverse aanmoediging om daarmee door te gaan’
Beeld Belgaimage
“Mijn ogen zijn in Wales opengegaan. Toen ik daarheen verhuisde, dacht ik er omringd te zullen zijn door wat iedereen ‘de wilde natuur’ noemt. Ik woonde er in een stadje tussen twee heuvelruggen en je kon er in om het even welke richting kilometers wandelen zonder enig teken van menselijk leven te zien.
"Maar al gauw sloeg mijn opwinding om in verbazing, vervolgens in ontgoocheling en ten slotte in wanhoop: van wilde natuur was er geen sprake. Daar was gewoon níks, geen bomen, geen vogels, geen insecten. Op een goeie dag zag je een paar kraaien of een stel Canadese ganzen op het meer. Het was ronduit griezelig. Het duurde even voor ik begreep wat er aan de hand was: die streek was kaalgevreten door de schapen!”
“In grote delen van Groot-Brittannië is precies hetzelfde aan de hand. Ruwweg 4 miljoen hectare wordt door schapen afgegrazen, terwijl zij slechts 1 procent van ons voedsel leveren. Dat is toch ongelofelijk inefficiënt? Dat geldt ook voor andere grazers. We klagen over de verstedelijking en de aanleg van wegen, maar onze veestapel richt onder onze neus de grootste schade aan.”
“In de rest van Europa is het niet anders. Ik vind de landbouwpolitiek van de Europese Unie een catastrofe.
"Landbouw is de hoofdverantwoordelijke voor de verdwijning van de wilde natuur, en het beleid van de EU is een perverse aanmoediging om daarmee door te gaan.”
U bent een voorstander van programma’s om weer meer wilde natuur te creëren. Onlangs was u in België: maakt ons volgebouwde landje nog een kans?
“Waarom niet? Ik was zeer onder de indruk van een project in de buurt van Nijmegen, aan de oevers van de Rijn: het is goedkoop én het werkt. En dat is maar één van wel tweehonderd projecten om een wildere natuur te bekomen. Als de Nederlanders dat kunnen, waarom jullie dan niet?”
Drek in huis
U bent veganist geworden. Durft u al eens te zondigen?
“Ik lust nog vlees, maar er zijn genoeg redenen om het eten ervan te laten. De dieren worden wreed behandeld, maar voor mij is het milieuaspect het belangrijkste. Als ik nog dieren eet, gaat het om wild. Ik eet hertenvlees. Er zijn nu te veel herten, omdat we al hun natuurlijke vijanden gedood hebben. In de Schotse Highlands stikt het ervan, en ze maken nieuwe beplanting onmogelijk.”
Ik zag u in een filmpje aangereden wild bereiden.
“Dat doe ik nog altijd. Het wemelt hier in Oxford van de grijze eekhoorns, een exotische soort. Maar verder eet ik geen vlees en geen dierlijke landbouwproducten, op één uitzondering na: alle veertien dagen één ei, omdat ik dat zo graag eet.”
Dat zal dan wel een groot scharrelei zijn?
“ Boerderijen met scharrelkippen creëren een fosfortapijt, dat door de regen naar de rivieren wordt gespoeld, waar het allerlei onheil aanricht. Het kweken van varkens met vrije uitloop heeft een vriend van me weleens als ‘bovengrondse varkensmijnbouw’ omschreven, omdat het zoveel schade aan de structuur van de bodem aanricht. Die bodem gaat gewoon verloren: hele velden glijden in modderstromen de heuvel af, waardoor een mengsel van modder en varkensdrek in de huizen kan belanden.”
‘Als je maar niet denkt dat scharreleieren beter zijn. Misschien is een vrije uitloop beter voor de dieren, maar de impact op het milieu is wel groter’
“Je moet goed nadenken over wat je eet en je bewust zijn van je impact. Zo heb je ook groenten die heel schadelijk zijn. Asperges, bijvoorbeeld, worden vaak uit Peru ingevlogen. Daar verbruiken ze een groot deel van het beschikbare water in gebieden waar droogte een probleem is, en veroorzaken ze bodemerosie.”
“Het probleem is dat we weinig hulp krijgen als we ons bewust willen worden van wat we eten en consumeren. Integendeel, er is een gigantische reclame-industrie die ons aanzet om er juist níét over na te denken.”
U hebt ook kaas, melk en yoghurt uit uw dieet gebannen.
“Dat is een heel verhaal. Ik ga weleens vissen. Op een dag ging ik met een vriend vliegvissen in Devon, aan de Culm, één van de mooiste rivieren van Groot-Brittannië. Dat is een paradijselijk gebied voor forel, zalm, otters en ijsvogels, maar toen we daar aankwamen, konden we de rivier al op 50 meter afstand ruiken. Enig leven was er niet meer in het water, behalve een soort schimmel die in rioolwater gedijt.
"Smurrie uit een melkveehouderij in de buurt was daarvoor verantwoordelijk. Ik nam foto’s en schreef erover in The Guardian. Er was zoveel om te doen dat de milieudienst op onderzoek uitging, maar die besliste dat het geen ernstig incident was, want ze vonden geen bewijs dat er vissen gestorven waren. Dat kon ook moeilijk: er waren al zes maanden geen vissen meer in die rivier!”
“Twee klokkenluiders van de milieudienst lieten me weten dat ze van de staatssecretaris van Milieu instructies hadden gekregen om de wetgeving niet toe te passen bij melkveehouders. Verder onderzoek leerde me dat die de belangrijkste oorzaak zijn van de vervuiling van onze rivieren. Mijn conclusie: als ze daar niks aan doen, eet ik geen zuivelproducten meer.”
“Zodra ik die stap had gezet, merkte ik dat dat niet alleen beter was voor het milieu, maar ook voor mezelf. Tot dan volgde ik een vegetarisch dieet, en dat is eigenlijk vrij ongezond: ik at enorm veel kaas. Ik leed aan astma en toen ik geen kaas meer at, maar wel veel peulvruchten, granen en noten, was ik daar meteen van verlost.”
U stuurt de mensen ook niet richting visbestand.
“Nee, omdat het afschuwelijk is wat er met onze oceanen gebeurt: het ecosysteem van de oceanen stort razendsnel in elkaar door het industriële vissen. Kweekvis is geen oplossing, want dat is evengoed een ecologische ramp.
"Kweekzalm wordt gevoederd met vissen. Vissers halen daarvoor met sleepnetten letterlijk alles naar boven wat ze in de oceaan aantreffen: haaien, krabben, zeesterren… De hele habitat wordt verwoest.”
“Ga eens in Schotland kijken hoe schadelijk het kweken van zalm daar is voor de natuur: in de zeearmen wordt het hele ecosysteem vergiftigd door een combinatie van uitwerpselen van de zalm en pesticiden. Daar worden ook zeehonden doodgeschoten om te beletten dat ze binnenbreken in de zalmkooien, en dolfijnen en walvissen worden met supersonische knallen uit de buurt gehouden. Het is allemaal veel erger dan vis in het wild vangen.”
Dat de oceaan een plasticsoep is geworden, dringt ook meer en meer door.
‘Attenborough en de BBC vermijden de confrontatie met machtige belangengroepen, dat is al lang zo’
“Zeker nadat David Attenborough het aan de kaak heeft gesteld in de reeks Blue Planet II. Dat vond ik prima, maar die serie was wel een gemiste kans, omdat de industriële visserij opzettelijk buiten beeld werd gehouden. Die draagt veel meer verantwoordelijkheid voor de toestand van de zeeën. Attenborough en de BBC vermijden de confrontatie met machtige belangengroepen, dat is al lang zo.”
U hebt David Attenborough onlangs aangevallen in een scherpe column. Te scherp, vond de Vlaamse tv-maker Chris Dusauchoit: die man zet de kijkers toch aan tot enige bekommernis om het behoud van de natuur?
“Ik heb zelf bij de BBC gewerkt en ik heb nooit bewijs gezien dat, als je de wonderen van de natuur toont, dat ook leidt tot de bescherming van die wonderen. Het is best mogelijk dat het omgekeerd werkt: Attenborough creërt bewust de indruk dat er nog geweldig veel rest van de natuurlijke pracht. De gevolgen van de vernietiging van het milieu níét tonen is een expliciete beslissing van hem en de BBC, en dat vind ik misleiding van het publiek.”
In uw boek Uit de puinhopen schrijft u dat u de media niet vertrouwt als medestander in milieuzaken, ze zijn zelfs ‘een bedreiging voor de mensheid’.
“De media in het Verenigd Koninkrijk stellen de toestand verkeerd voor, want ze zijn in handen van miljonairs. En wat miljonairs willen, is iets anders dan wat goed is voor de maatschappij en voor alles wat leeft op aarde.”
De openbare omroep doet het volgens u al even slecht.
“Omdat ze systematisch de milieuproblemen marginaliseert. Elke dag worden er allerlei experts van zogenaamde denktanks opgevoerd, zonder dat duidelijk wordt wie ze vertegenwoordigen of wie ze betaalt. Maar ze worden gesponsord door lobbygroepen, en ze vertellen dat het milieu vooral níét beschermd moet worden.”
‘Mensen vergeten dat al die cadeaus ergens buiten ons blikveld geproduceerd worden. En ze hebben een veel grotere impact op het milieu dan we denken’
Ziet u voor uzelf nog mogelijkheden om uw eigen voetafdruk te verkleinen?
“We zitten allemaal opgesloten in systemen: als ik de trein neem, is dat een dieseltrein, want hoe gek het ook klinkt: wij hebben in Groot-Brittannië geen elektrische treinen. Je ziet dat we ook een houtkachel in huis hebben. Nog maar een paar jaar geleden leek onderzoek uit te wijzen dat het verstandig was deels ook een houtkachel te gebruiken om je huis te verwarmen. Inmiddels weten we dat houtkachels te veel plaatselijke luchtvervuiling veroorzaken. Die moet misschien wat minder branden.”
“Ik heb twee kinderen, en dan is het ook niet makkelijk om mijn voetafdruk klein te houden. Zeker in deze periode: ze willen cadeautjes! Maar hoe maken we ze gelukkig zonder destructieve junk in huis te halen?
"Ik heb veel moeite met de pathologische consumptie in de eindejaarsperiode. Mensen vergeten dat al die cadeaus ergens buiten ons blikveld geproduceerd worden. En ze hebben een veel grotere impact op het milieu dan we denken, omdat er vaak ook mineralen in zitten.”
De brexit heeft misschien een groot voordeel vanuit uw perspectief: de economische groei zal kelderen.
“De doemscenario’s lopen uiteen van een lichte recessie tot een regelrechte ramp. Wie zal het zeggen? De brexit zal ongetwijfeld de economische groei doen vertragen, maar ik zou dat liever zien gebeuren als gevolg van een gepland proces dan in een chaos. Anders zullen we alles doen om uit de recessie te raken en de economie weer op gang te krijgen.”
Uit de puinhopen kan de lezer ook gebruiken als een campagnehandboek voor een revolutie in de klimaatpolitiek. U hebt erg veel vertrouwen in big organizing.
“Bij big organizing gebruikt een kleine groep vrijwilligers op intelligente wijze moderne middelen om echt contact te krijgen met alle burgers. Dat heeft in de Verenigde Staten fantastisch gewerkt om presidentskandidaat Bernie Sanders gelanceerd te krijgen. En in het Verenigd Koninkrijk konden Jeremy Corbyn en zijn Labourpartij, die uitgeteld leken, op die manier de Conservatieven de meerderheid ontfutselen in de recentste verkiezingen. Dat was de spectaculairste omwenteling in de moderne democratische geschiedenis.”
“Bij Labour is er een belangrijke verschuiving aan de gang inzake milieu en sociale rechtvaardigheid. Ik heb er net nog wekenlang met een ploeg knappe mensen onbezoldigd kunnen meewerken aan een rapport over het bezit en gebruik van grond, en we hebben radicale voorstellen klaar waardoor de overheid veel meer controle zou krijgen. Big organizing is cruciaal als we willen slagen in een ecologische revolutie.”
U gelooft in een samenhorigheidspolitiek, en u noemt de mens fundamenteel een altruïstisch wezen. In veel landen is die nadruk op de gemeenschap een rechts thema, en gaat het over een gemeenschap die buitenstaanders uitsluit.
“Gemeenschap en samenhorigheid zijn fundamentele behoeften, waar je je ook bevindt in het politieke spectrum. We zijn allemaal op zoek naar een gemeenschap, en wie die elders niet vindt, kan ze in het fascisme vinden. Dat is de waarschuwing van Hannah Arendt: fascisme is de politiek van eenzame mensen, die geborgenheid vinden in een extreme vorm van samenhang. Je draagt dezelfde uniformen, je marcheert op dezelfde muziek, je roept dezelfde slogans, je mept hetzelfde soort mensen neer.”
‘Dat is de waarschuwing van Hannah Arendt: fascisme is de politiek van eenzame mensen, die geborgenheid vinden in een extreme vorm van samenhang’
“Het alternatief kan alleen een ander soort samenhorigheid zijn, één die niet uitsluit, maar openstaat voor iedereen, ook voor nieuwkomers of tijdelijke bezoekers. Het buurtleven is enorm belangrijk, dat heeft links dikwijls onderschat, en de steden kunnen het hart van de politiek zijn.”
Herinneren de gele hesjes er niet aan dat het er ook grimmig aan toe kan gaan in een maatschappij waarin er minder te verdelen valt?
“Ik raad je aan het boek A Paradise Built in Hell van Rebecca Solnit te lezen. Zij zegt dat mensen elkaar zullen vinden wanneer een ramp toeslaat. In het dagelijkse leven zijn we doorgaans altruïstisch en hebben we veel empathie, in dat opzicht zijn we een exceptionele soort.
“Het is helaas ook waar dat mensen gerekruteerd kunnen worden om erge dingen te doen. Op elk moment kan de massa opgestookt worden. Zeker als het mensen zijn die nauwelijks toegang hebben tot informatie, kun je ze bewegen tot een protest dat schadelijk is voor anderen, zoals de acties voor goedkopere diesel, iets wat de klimaatopwarming alleen maar kan versnellen. De rol van de media is ook daar belangrijk. Als ze die voorvallen opkloppen, sturen ze ons richting afgrond.”
Wat betreft die afgrond schuwt u het grote woord niet: u vreest een heropleving van het fascisme.
“Tien jaar geleden was het ondenkbaar dat Europa nog bedreigd zou worden door het fascisme, vandaag is dat niet meer het geval. Als mensen door systematisch gestook ervan overtuigd worden dat het goed is slechte dingen te doen, dan kunnen ze hun morele standaarden verliezen. Zo is het ook in nazi-Duitsland gegaan.
"En vandaag zie je dat velen zich laten meeslepen door een demagogische antipolitiek, belichaamd door Donald Trump, Viktor Orbán, Recep Erdogan, Rodrigo Duterte, Jair Bolsonaro…
"Ik zie niet in waarom zoiets níét zou kunnen verglijden in regelrecht fascisme. Tenzij we er heldere, inspirerende alternatieven voor bedenken, een aantrekkelijk verhaal over een eenvoudiger maar ook bevredigender leven. Laten we dat dus proberen.”
Lees ook
George Monbiot – Zo zwijgen we onszelf dood
Bron: De Morgen
