Vergeet wat we vandaag eten. Om de planeet te redden, moet het landbouwsysteem op de schop, zegt de Britse schrijver en activist George Monbiot. Van steaks uit brouwerijen tot de magie van bacteriën in de bodem: zijn oplossingen zijn even hoopvol als ontwrichtend.
Ine Renson – De Standaard
‘Raak aan ons voedsel, en je raakt aan onze identiteit.’
Gerorge Monbiot
‘Landbouw is de grootste bedreiging voor het leven op aarde.’
De stem van George Monbiot (59) schalt door het auditorium van de Gentse Blandijn, waar het geroezemoes meteen verstomt.
De Britse schrijver en milieuactivist duwt vol op het gaspedaal.
‘We boeren onze planeet kapot. Landbouw is de grootste oorzaak van de vernieling van natuurlijke leefgebieden en de grootste driver achter de extinctie van wilde dieren en planten.
‘De 75 miljard dieren die we kweken in stallen, veroorzaken meer klimaatschade dan alle vliegtuigen, auto’s, trucks en schepen samen. En ondanks die verwoestende impact gaan elke avond 800 miljoen mensen met honger naar bed.’
Monbiot is in Gent op uitnodiging van Viernulvier en de bewegingen Replanet, Youth For Climate en Extinction Rebellion. Hij speelt een thuismatch. Toch is zijn betoog ook voor dit publiek ontnuchterend.
‘De oplossing zit in kleinschalige landbouw, denkt u?
‘Sorry, hier zijn geen eenvoudige antwoorden. Je kunt niets kwalijkers eten dan vlees van koeien die buiten hebben gelopen.’
De Brit maakt al jaren furore als schrijver en activist, en heeft een schare fans met zijn column in The Guardian.
Met zijn in het voorjaar verschenen boek Regenesis verlaat hij de bekende paden.
Monbiot tekent een nieuw voedselsysteem uit dat steunt op het idee dat we meer voedsel kunnen produceren met minder landbouw.
Spoiler: er komen geen dieren meer aan te pas.
Enkele uren voor zijn voordracht zijgen we neer in het café van de Vooruit. Meteen valt op hoe geestig de Brit is.
Humor is een doeltreffend wapen voor wie de wereld bestookt met ongemakkelijke waarheden.
De grootste daarvan: ons dieet moet om. Niets heeft een nefastere impact op de planeet dan het voedsel dat we elke dag naar binnen spelen. De kern van het probleem ligt bij het landgebruik, zegt hij.
‘Bijna de helft van de bewoonbare oppervlakte is gekoloniseerd door onze voedselproductie, waaruit veeteelt de grootste hap neemt. Elke hectare die we inpalmen voor landbouw, gaat verloren voor wilde ecosystemen. Terwijl die al het leven op aarde ondersteunen.
‘We moeten ze op grote schaal herstellen om de zesde massa-extinctie en de ecologische instorting te stoppen, en om de opwarming van de aarde te keren.
‘Als we het voedselsysteem niet veranderen, halen we de klimaatdoelen nooit. Dan halen we zelfs het einde van deze eeuw niet.’
Waarom werd daar op de klimaattop van Sharm-el-Sheikh dan niet over gesproken?
‘We zijn geneigd het oude te verdedigen. We doen al duizenden jaren aan landbouw, dus wat is het probleem?
‘Als je mensen uitlegt dat onze voedselproductie meer schade aanricht dan alles wat we ooit gedaan hebben, worden ze boos. Omdat je hun identiteit uitdaagt.
‘Die is voor een deel opgetrokken uit wat we eten en hoe we het produceren. Dat is een veel emotioneler debat dan switchen van steenkool naar windmolens of zonnepanelen.
‘Ik wil het belang van de fossiele exit niet minimaliseren – ook dat moeten we doen. Maar stoppen met dieren kweken moet bovenaan op het lijstje staan.’
Het voedselsysteem vernietigt niet alleen de natuur, maar ook zichzelf. Het staat op het punt om in elkaar te klappen, zegt u.
‘Het heeft dezelfde structurele instabiliteit als het financiële systeem in 2008.
‘We zijn te afhankelijk van een beperkt aantal actoren:
- een handvol grote exportlanden
- granenhandelaars
- en multinationals die zaden en pesticiden produceren
‘Omdat het systeem zijn veerkracht verliest, is het gevoeliger voor schokken. Speculatieve oprispingen, exportbeperkingen, misoogsten, oorlog …
‘In een gezond systeem worden die verstoringen gedempt. In een fragiel systeem worden ze uitvergroot.
‘De Amerikaanse crisis over rommelhypotheken deed het financiële systeem ei zo na ineenstorten. Overheden konden het systeem redden met toekomstig geld. Maar je kunt het voedselsysteem niet redden met toekomstig voedsel.’
Is de capaciteit van de mensheid om zichzelf te voeden in gevaar?
‘Absoluut. 800 miljoen mensen lijden chronische honger, terwijl er voedsel genoeg is.
‘Tussen de jaren 60 van de vorige eeuw en 2015 nam het aantal chronisch ondervoeden gestaag af. Daarna nam dat weer toe. Toch waren de voedselprijzen tussen 2015 en 2020 historisch laag.
‘Elke econoom zal zeggen: dat kan niet. Als voedsel goedkoper wordt, hebben minder mensen honger. Dat die basiswet faalt, is een alarmsignaal dat het systeem instabiel is.
‘Al jaren waarschuwen experts daarvoor. Niemand besteedt er aandacht aan.’
Waarom negeren we die signalen?
‘Weinig mensen begrijpen iets van complexe systemen. Terwijl alles wat belangrijk is voor ons een complex systeem is:
- het brein
- ons lichaam
- de samenleving
- de oceanen
- het financiële netwerk
- het voedselsysteem
‘Als ze falen, zijn we verrast. Maar iedere systeemtheoreticus die de parameters van ons voedselsysteem bekijkt, wéét dat het zal crashen. Dit jaar zaten we er dichtbij.
‘Als de Russische invasie samengevallen was met dat schip dat vastliep in het Suezkanaal, zou de voedselaanvoerketen zomaar geknakt zijn. Je mag er niet aan denken wat er dan gebeurt. De rijken zullen eten, de armen niet.’
Groenlachende vrienden
Monbiot schetst een provocerend plaatje van wat fout loopt. Maar hij schoffelt ook de bekende oplossingen onderuit. In één omhaal prikt hij de illusie door dat biologische veeteelt ons zal helpen. Hiermee jaagt hij naar eigen zeggen ‘schokgolven’ door de groene beweging.
‘Ik verlies vrienden aan het tempo waaraan dieren uitsterven’, zegt hij met een droog lachje.
‘Biologische veeteelt is écht niet de oplossing, integendeel. Ik had het ook liever anders gezien. Maar ik kan de feiten niet verloochenen, hoe ongemakkelijk die ook zijn.’
Wat is het probleem met koeien of schapen die buiten lopen?
‘Ze leven langer, waardoor ze meer methaan en stikstof produceren. Graslanden nemen koolstof op, zeggen voorstanders. Dat klopt, maar dat volstaat zelfs niet om te compenseren wat de dieren zelf uitstoten.
‘Het is onzin dat je daarmee het klimaatprobleem gaat oplossen.
‘We kunnen geen 8 miljard mensen voeden met een neolithisch productiesysteem. Grazende koeien nemen te veel land in. Je kunt wel wat grazers houden om natuurgebieden te conserveren, maar daar voed je geen mensen mee.
‘De aanhangers van biologische veeteelt slaan die twee zaken voortdurend door elkaar. Als we het zo aanpakken, eten alleen miljonairs nog vlees. De consumptie van luxegoederen is nu eenmaal niet eerlijk verspreid. Mocht dat wel zo zijn, aten de armen één keer per jaar beloegakaviaar.’
Nu we toch bezig zijn: ook de korte keten moeten we niet romantiseren, schrijft u.
‘Er valt iets te zeggen voor lokale voedselproductie, om plaatselijke economieën in leven te houden. En om mensen te laten zien waar hun eten vandaan komt. Maar voor het klimaat kom je bedrogen uit.
‘Ik heb het even berekend: je zou een kilo bonen honderd keer rond de planeet moeten verschepen, voor je dezelfde uitstoot hebt als de biefstuk van de boerderij naast je deur.
‘De data botsen met het mooie plaatje. Het is ook praktisch niet mogelijk. Het achterland van onze steden is niet groot genoeg om voldoende granen te kweken. Zonder internationale handel in voedselgewassen zullen er mensen sterven. Zo eenvoudig is het.
‘Maar u begrijpt dat ik dat moeilijk uitgelegd krijg aan mijn groene vrienden.’
Toverboer Tolly
Als we de stukjes bij elkaar leggen, wordt de puzzel complex. We hebben hogere opbrengsten nodig met een lagere milieu-impact, om binnen de planetaire grenzen straks 10 miljard mensen te voeden.
We willen betaalbaar en gezond voedsel, én betere inkomens voor boeren. Het lijkt onmogelijk al die vakjes tegelijk af te vinken.
Toch kan het, betoogt Monbiot. Hier trekt hij een verrassende schuif open. Hij positioneert zich tussen de ecorealisten die vinden dat we het intensieve systeem kunnen oprekken met betere technologie, en de ecologische beweging die heil ziet in natuurlijke processen.
De sleutel, zegt Monbiot, zit in de bodem, ‘het meest diverse ecosysteem ter wereld – even rijk als een regenwoud of een koraalrif’.
Lyrisch schetst hij de grotendeels ongekende wereld onder onze voeten, een interactie tussen bacteriën, fungi en chemicaliën die onze verbeeldingskracht te boven gaat.
Planten lozen via hun wortels suikers in de bodem die een biotoop aan bacteriën activeren, die op hun beurt fungeren als een soort extern darmenstelsel dat de immuniteit van de planten verhoogt. Een beetje zoals de bacteriën in onze darmen, verduidelijkt Monbiot.
‘Een koffielepel gezonde bodem kan een kilometer schimmeldraden en een miljard bacteriën bevatten.’
In zijn boek beschrijft hij hoe Ian ‘Tolly’ Tolhurst, een potige groente- en fruitkweker uit Oxfordshire, al 34 jaar die bodemrijkdom als hefboom gebruikt.
Zijn opbrengsten zijn fenomenaal. Toch gebruikt hij geen (kunst)mest, pesticiden of herbiciden. Dat experiment, zegt Monbiot, ‘bewijst dat het mogelijk is voedsel te kweken zonder artificiële toevoegingen’.
Als we een nieuw voedselsysteem willen uittekenen, moet het wel overal ter wereld werken, niet alleen bij boer Tolly in Engeland.
‘Dat klopt. Veel landbouwers kopiëren zijn aanpak, maar in de helft van de gevallen werkt het niet. Omdat we niet goed begrijpen hoe die bacteriën en fungi precies reageren.
‘We spenderen miljarden aan projecten om de oppervlakte van Mars te verkennen, maar van onze eigen bodem weten we nagenoeg niets. We halen er nochtans 99 procent van onze calorieën uit.
‘We maken dat unieke ecoysteem liever kapot, door er te veel mest en pesticiden op te gooien. Die kenniskloof is stuitend.’
Nog controversiëler is uw oplossing om vlees, eieren en zuivel te vervangen. U gelooft dat we onze eiwitten kunnen halen uit bacteriën die we in brouwerijen produceren met precisiefermentatie.
‘Het is de enige manier om de druk op land radicaal te verminderen en tegelijk meer mensen te voeden. Voor zuivel zijn we er dichtbij: je kunt proteïnen maken die meteen tot kaas verwerkt worden, zonder de omweg via melk. Het aanbod aan kazen zal even groot zijn als vandaag.
‘Vlees vervangen is iets complexer. Je hebt brouwerijen nodig die eiwitten produceren als basisgrondstof. Daar voeg je hemoglobine aan toe, het eiwit dat vlees zijn rode kleur geeft. En je brengt vet in, voor de smaak.
‘Als je die drie componenten samenbrengt, krijg je iets met dezelfde textuur, sappigheid en smaak als vlees. Alleen komt het niet uit een stal, maar uit de 3D-printer.’
Dat lijkt een vrij utopisch scenario.
‘Waarom? De technologie bestaat, veel bedrijven experimenteren met fermentatie. Het komt er nu op aan die componenten samen te brengen en op te schalen.
‘Weldra zijn gefermenteerde eiwitten goedkoper dan dierlijke. Je moet het mensen makkelijk maken om veganistisch te worden.
‘Je kunt niet verwachten dat iedereen dezelfde ethische evolutie doormaakt als ik, want dan zal het nooit gebeuren. Het punt is: waarom zou je nog vlees en zuivel eten, als er een alternatief bestaat dat er amper van verschilt, en gezonder en goedkoper is?
‘Volgens mij staan we dicht bij die techno-ethische shift. Net zoals anticonceptie de bevrijding van de vrouw heeft versneld, en de drukpers de reformatie heeft aangewakkerd, zal ook hier de technologie het deksel heffen van een borrelend verlangen naar verandering.’
Denkt u echt dat er een latent verlangen leeft bij velen om geen dierlijke producten meer te eten?
‘Veel mensen maken zich zorgen over de veehouderij, maar ze onderdrukken dat gevoel. Ze houden vast aan het beeld dat ze kregen ingelepeld met de kinderboeken, van de boerderij waar dieren samenleven als één gelukkige familie.
‘We beseffen ergens wel dat het niet klopt. Mochten we honden en katten behandelen als varkens, zouden we in de gevangenis belanden. De onrust daarover neemt toe, zeker bij jongeren, die ook gevoelig zijn voor de impact op de planeet.’
Tegelijk zijn er miljoenen mensen die heel hard met uw voorstel zullen lachen. Nepvlees!
‘Wat is echt, wat is fake? Waarom lijkt microben produceren in een schone fabriek artificiëler dan genetisch geselecteerde organismes zoals varkens kweken in een vuile fabriek? Het is maar hoe je het bekijkt.
‘Maar ik ben niet naïef, dit wordt een moeilijke strijd. Je moet meerdere fronten tegelijk bespelen, van het culturele en het economische, tot het politieke en het technologische.’
Hoe begin je aan die complexe transitie?
‘Ik zie in technologie en economie de belangrijkste drijfveren. Hier begeef ik me op onbekend terrein. Ik ben niet de grote vriend van het bedrijfsleven. Maar bedrijven zijn essentieel voor deze omwenteling. Er leeft een intuïtieve afkeer voor dit voorstel.
“Jakkes, bacteriën.” “Oh god, fabrieken.”
Bekijk het objectief. Je voedsel zit nu al vol met bacteriën. Ze zitten in kaas en yoghurt en kimchi.’
Nieuwe bedrijven zullen bloeien, maar de agro-industrie laat zich toch niet zomaar aan de kant schuiven? Ze behoren tot de grootste concerns ter wereld, met een enorme lobbymacht.
‘Nu nog wel. Maar ze maken ook de kern uit van een instabiel systeem dat zal imploderen. Je kunt die dynamiek in je voordeel gebruiken.
‘Naarmate de druk op het voedselsysteem groter wordt, en alternatieven aantrekkelijker, zullen ze hopelijk vanzelf voor de exit kiezen.
‘Nu al zie je hoe grote voedingsbedrijven investeren in alternatieven. Complexe systemen kunnen zichzelf ten gronde richten, maar er zijn ook positieve kantelpunten. Daar moeten we naar op zoek. Tegelijk moet je veeboeren een zachte landing geven. De meesten hangen af van subsidies.
‘Betaal hen niet langer om in de industrie te blijven, maar om eruit te stappen en gewassen te telen of hun land te laten verwilderen.’
U schreef een controversieel maar hoopvol boek. We kunnen de destructieve spiraal keren, de klimaatverstoring stoppen en de natuur op grote schaal herstellen.
‘Inderdaad. Maar zonder revolutie zal het niet lukken. De ecologische beweging heeft altijd gedacht dat we met kleine stapjes het systeem kunnen veranderen. Ook dat is een dwaling.
‘Terwijl wij kleine veranderingen nastreefden, keerden de neoliberalen onder leiding van Margaret Thatcher de hele samenleving om.
‘Dat moet nu opnieuw gebeuren. Essentieel is te weten waar de maatschappelijke kantelpunten liggen. Die krijg je wanneer ongeveer een kwart van de bevolking een nieuw idee heeft aangenomen. We moeten niet iedereen overtuigen. Overtuiging is zwaar overschat als politieke hefboom.
‘Je moet de cirkels uitbreiden tot je aan die 25 procent komt. Dan volgt de rest vanzelf. Denk aan het homohuwelijk. Voor veel Britten betekende dat het einde van de beschaving.
“Als ze homo’s laten trouwen, ben ik weg.”
‘Diezelfde mensen zeggen nu: “Oh, maar ik ben altijd voor het homohuwelijk geweest.” Na de oorlog wordt iedereen lid van het verzet.’
Later die avond zal Monbiot in het Gentse auditorium applaus scoren met die gedachte.
Zijn kritiek op de groene beweging wisselt hij diplomatisch af met humor en schouderklopjes.
‘De COP is geflopt? Natuurlijk! Klimaattoppen zijn gemaakt om te mislukken. Anders hadden we er geen 27 nodig gehad.’
‘Het echte fundament van politieke verandering is protest’, fulmineert de Brit. ‘Het is aan ons, aan jullie, om op te staan en je stem te laten horen!’
Als een goeroe laat hij het auditorium zinderen. Op momenten als deze neemt de activist het over van de schrijver. Toch vindt hij niet dat het zijn geloofwaardigheid aantast.
‘Ik maak voor- én tegenstanders woest omdat ik afwijk van hun orthodoxe meningen. Ik probeer zo objectief mogelijk te zijn. Dat staat actievoeren niet in de weg. Integendeel. Mijn activisme is geschraagd door wetenschap en feiten.
‘Ik zie niet hoe je als moreel wezen géén activist kunt zijn, eens je beseft hoe de dingen echt in elkaar zitten.’
Lees ook
Vul hieronder de zoekopdracht Klimaat in en vind meer berichten.
Bron: De Standaard