Onder de waterlijn – De obsessie met het eigen duistere verleden maakt Duitsland blind voor de wandaden van Israël

Geen ander land keek zijn duistere verleden zo in de ogen als Duitsland, schrijft Ruud Goossens. Die obsessie maakt ook blind, bijvoorbeeld tegenover Israël.

Ruud Goossens – De Standaard

Ruud Goossens is redacteur van De Standaard.
In ‘Onder de waterlijn’ peilt hij elke maand de onderstromen van de macht.

Robert Habeck vindt het nog altijd te vroeg om Israël in klare taal tot de orde te roepen. De groene vicekanselier was vorige zondag te gast in de allerlaatste uitzending van Anne Will, de best bekeken talkshow van Duitsland.

Twee volle maanden na de gruwelijke aanslag van Hamas kreeg Habeck de vraag of Israël, nu het al meer dan 16.000 inwoners van Gaza heeft omgebracht, de levens van gewone burgers niet beter hoort te beschermen.

Er was net een filmpje van Emmanuel Macron getoond. Daarin zei de Franse president dat de regering-Netanyahu haar doelen duidelijker moet definiëren. De totale vernietiging van Hamas is onmogelijk. Macron wil niet dat deze oorlog tien jaar aansleept.

Maar Habeck weigerde de Franse president te volgen. Hij verkoos een stropop op te trekken en ging die te lijf: ‘Als Macron bedoelt dat Israël de Hamasbombardementen zomaar moet accepteren, deel ik die mening niet.’

Habeck is een progressief, uit een partij met pacifistische roots. Daarom is zijn zienswijze voor ons bevreemdend. Maar in Duitsland zit hij wat Israël betreft pal in de mainstream. Er is in Berlijn opvallend weinig aandacht voor Palestijns leed. Het vizier is vooral gericht op het oprukkende antisemitisme in eigen land.

En de steun aan Israël is totaal.

Enkele weken geleden, toen het al bommen regende boven Gaza, vroeg Habeck zich in een druk gedeeld filmpje al af waarom islamitische organisaties zich niet feller distantieerden van de Hamasterreur.

Daarmee zond hij impliciet een problematische boodschap uit: dat moslims, tot ze het tegendeel bewijzen, Jodenhaters zijn.

Het is tekenend voor de manier waarop het debat wordt gevoerd over Israël, Gaza en Hamas.

In bladen als Die Zeit of Der Spiegel is de diversiteit aan opinies tegenwoordig kleiner dan in The New York Times. Er wordt passioneel, en niet altijd onterecht, gewezen naar de balk in de ogen van wie het voor de Palestijnen opneemt.

Sommige mensen stappen inderdaad te snel heen over wat op 7 oktober gebeurde. En natuurlijk zijn antisemitische incidenten hoogst onrustwekkend. Tegelijk lijken veel Duitse politici en opiniemakers zich niet bewust van de Berlijnse Muur die hun eigen blik vertroebelt.

Mccarthyisme

Een akelig lange rij mensen werd de voorbije weken en jaren gecanceld in Duitsland, nadat ze zich aan kritiek op Israël hadden gewaagd, of nadat ze in het verleden iets bleken te hebben gedaan dat zo geïnterpreteerd kon worden.

In de New York Review of Books sprak de Amerikaans-Duitse essayiste Susan Neiman, zelf Joods, onlangs van een ‘filosemitisch mccarthyisme’. Ze vindt dat de zogenaamde Vergangenheitsbewältigung is doorgeslagen. Dat wil wel iets zeggen, uit haar mond.

Neiman schreef in 2019 een doorwrocht boek over de bewonderenswaardige wijze waarop Duitsland met zijn duistere verleden omging. De titel luidde: Wat we van de Duitsers kunnen leren.

Dat was een fascinerende geschiedenis. Na de Tweede Wereldoorlog werd het naziverleden in West-Duitsland lange tijd vergoelijkt. Veel mensen, luidde het, hadden gewoon hun vaderland verdedigd tegen de bolsjewieken.

Ze waren niet op de hoogte van de nazi wandaden.

Er was na de capitulatie in 1945 geen duidelijke breuk gemaakt. Veel nazisympathisanten stroomden door naar het establishment van de Bondsrepubliek.

Hans Globke, bijvoorbeeld, was betrokken bij de totstandkoming van de rassenwetten van Nürnberg, maar schopte het nadien tot kabinetschef van bondskanselier Konrad Adenauer.

In de jaren 70 en 80 begon de sfeer te kantelen. Heel wat studenten spraken hun (groot)ouders aan op hun oorlogsverleden. Er was een hoogoplopend debat tussen geschiedkundigen over de betekenis van de Holocaust, de zogenaamde Historikerstreit.

In zijn boek Hitlers gewillige beulen stelde de Amerikaan Daniel Goldhagen het Duitse volk collectief verantwoordelijk voor de uitroeiing van 6 miljoen joden. En in de jaren 90 reisde een tentoonstelling over de Wehrmacht door Duitsland. Daarin werden ook de misdaden van gewone soldaten getoond.

Een natie van daders

Langzaam maar zeker ging het herenigde Duitsland zichzelf zien als een Täternation, een land van daders.

In het centrum van Berlijn kwam er in 2005 een indrukwekkend monument om de Holocaust te herdenken. De vuiligheid werd niet langer onder het tapijt geveegd.

Daar kon Amerika, met zijn slavernijverleden, nog wat van opsteken, schreef Neiman in 2019 in haar boek.

Maar er zat ook iets beklemmends aan die obsessie om vanaf nu aan de goede kant van de geschiedenis te staan. De Holocaust mocht met geen enkele andere genocide vergeleken worden. Solidariteit met Israël werd een ‘nationale plicht’. Elke kritiek op die staat, of op het zionisme, werd al snel gelijkgesteld met antisemitisme.

Een paar jaar geleden sprak de Australische genocide-expert Dirk Moses, in een scherp essay, over een nieuwe ‘Duitse catechismus’. Die leidde, zei Moses, tot een merkwaardige hybris, waarbij Duitsers beter dan wie ook denken te weten wat antisemitisme precies is.

Neiman noemt het ‘hysterie’. Die kan ook Joden in het verdomhoekje doen belanden. Als ze zich niet schikken in een slachtofferrol en kritiek op Israël of het zionisme uitoefenen, worden ze zélf van antisemitisme beschuldigd.

De BDS-ban

Sinds enkele jaren zit er geen rem meer op die evolutie. Dat blijkt nog het best uit de BDS-resolutie die het Duitse parlement in 2019 goedkeurde.

BDS (‘Boycot, Desinvestering, Sancties’) is een beweging die in 2005 ontstond en die oproept om Israël te boycotten zolang de Palestijnen niet over gelijke rechten beschikken.

Ongetwijfeld wordt ze ook gesteund door individuen die er antisemitische denkbeelden op nahouden. Maar de beweging heeft zich wel altijd gedistantieerd van Jodenhaat. Het is volstrekt onjuist om ze in haar geheel als antisemitisch af te doen.

Toch is het precies dat wat het Duitse parlement vier jaar geleden deed. Bovendien vond de Bondsdag ook dat artiesten of intellectuelen die BDS steunen, geweerd moeten worden van podia die gesubsidieerd worden. Dat had grote gevolgen.

De Vlaamse regisseur Alain Platel bleek niet meer welkom op de Ruhrtriennale. De directeur van het Joods Museum in Berlijn moest ontslag nemen, omdat hij zich tegen de BDS-resolutie had uitgesproken. En de Kameroense intellectueel Achille Mbembe werd gecanceld, omdat hij Israël van ‘apartheidspolitiek’ had beschuldigd.

Dat is nochtans een volstrekt verdedigbare stelling. Neiman schrijft in The New York Review of Books dat apartheid een ‘technische term’ is.

Er wordt mee bedoeld dat er verschillende rechtssystemen gelden voor verschillende bevolkingsgroepen. Zoals, bijvoorbeeld, op de Westelijke Jordaanoever. Maar dat laatste zeggen is in Duitsland een gotspe.

‘Als je het woord apartheid gebruikt in Berlijn’, schrijft Neiman, ‘word je sneller gecanceld dan wanneer je het n-woord uitspreekt in New York.’

Zeker sinds de aanslagen van 7 oktober is het haast verboden om nog te contextualiseren. Nochtans valt de gruwel van Hamas, zonder hem op enige manier te relativeren, niet te begrijpen zonder context. Alleen is daar nu geen plaats voor.

Dat merkte de Sloveense filosoof Slavoj Zizek toen hij in oktober toch een poging ondernam op de Frankfurter Buchmesse. Hij werd uitgejouwd. Die Buchmesse had eerder al de prijsuitreiking voor de Palestijnse schrijfster Adania Shibli uitgesteld. Zoals het Maxim Gorki Theater ook een toneelstuk dat al jaren werd opgevoerd, afvoerde wegens te gevoelig.

Verschil met Irak

Het blijft niet bij cancelen. Er worden ook maatregelen in mekaar gebokst om nieuwkomers, vóór hen de Duitse nationaliteit wordt toegekend, te laten verklaren dat ze de staat Israël erkennen.

Daar lijkt op het eerste gezicht weinig mis mee, ware het niet dat het grootste deel van de antisemitische incidenten in Duitsland van … extreemrechtse signatuur is.

De Duitsers worden verblind door hun nieuwe paradigma. In 2003 weigerde het land mee te stappen in de Irakoorlog. Wraak was niet het juiste antwoord op 9/11. Maar omdat Israël nu betrokken is, passen Duitse politici voor kritiek. Ze doen niet wat andere regeringsleiders stilaan wel beginnen doen.

Ze weigeren een land met een indrukwekkende militaire capaciteit tot matiging aan te sporen.

In een andere talkshow, die van Markus Lanz, zei Deborah Feldman enkele weken geleden in een emotioneel betoog dat het een pijnlijke vergissing is.

Feldman is de schrijfster van Unorthodox, een boek dat een bestseller werd toen Netflix er een serie van maakte. Ook zij is Joods.

‘De enige les uit de Holocaust’, zei Feldman, ‘is de absolute en onvoorwaardelijke verdediging van de mensenrechten. Voor iedereen. Punt.’

Mccarthyisme

Een natie van daders

De BDS-ban

Verschil met Irak

Lees ook